Uyghur tilining bügünki qismiti némidin dérek béridu?

Mehrum abdurehim ötkür ependi “Iz” toghrisida léksiye sözlimekte. (Waqti we orni éniq emes)

(21-Féwral “Dunya ana til küni” munasiwiti bilen)

2017-Yil 9-ayning 1-künidin bashlap Uyghur élidiki barliq bashlan'ghuch we ottura mekteplerde Uyghur tilidiki oqutush emeldin qalduruldi. Uyghurche derslik kitablarning ornigha xitayche derslikler dessitildi. Buninggha egiship Uyghur rayonida neshir qiliniwatqan Uyghurche kitablar we türlük neshir buyumliri aziyishqa, hetta pütünley dégüdek toxtap qélishqa qarap yüzlendi, xitay hökümiti özi neshir qilghan kitablarning mezmunidimu roshen özgirishler yüz bérip, Uyghur tarixi, medeniyiti we edebiyatigha a'it mezmunlar xitayning idé'ologiyesige maslashturuldi. Derweqe, bügünki xitay hökümitining Uyghur tiligha qaratqan cheklimisi bir kündila otturigha chiqmighan, belki aldi bilen atalmish “Qosh tilliq ma'arip” ni teshwiq qilish, perdazlash, kéyinche mejburlash usulini qollinish arqiliq, axirida xitay tilini ana Uyghurlarning ana tilining ornigha dessitishke urunmaqta.

Ilgiri xitay hökümitining “Qosh tilliq ma'arip” tüzümi heqqide izden'gen tetqiqatchilardin amérika jorji washin'gton uniwérsitétining tarix tetqiqatchisi érik shilussél (Eric Schluessel), “Ottura asiyagha nezer” namliq zhurnalda mexsus maqale élan qilghan. U, maqaliside xitayning “Qosh tilliq ma'aripi” ning tarixiy tereqqiyat jeryani we Uyghurlargha keltürgen ziyanliri heqqide tepsiliy toxtalghan idi.

Érik shilussél maqaliside xitayning Uyghurlargha qaratqan til siyasitide ching sulalisining axiriqi dewrliridin bashlap melum özgirishler élip bérilghanliqi, xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin sowétler ittipaqining stalinche til siyasitini chégra rayonlarda, bolupmu Uyghur diyarida yürgüzüshke bashlighanliqini tekitleydu.

RFA/Qutlan

“Qosh tilliq ma'arip” ning deslepki layihesi 1950-yillardin bashlapla xitaydiki az sanliq millet rayonlirida yolgha qoyulushqa bashlighan. Bolupmu mongghul we tibet rayonlirida Uyghurlargha qarighanda baldurraq bashlan'ghan. “Qosh tilliq ma'arip” xitaydiki barliq az sanliq milletler choqum xitay tilini öginishi kérek dégen siyaset astida barliqqa kelgen. 1980-Yillardin bashlap qedemmu-qedem kücheytilgen. 1982-Yili bashlan'ghuchning 3-yilliqidin bashlap, toluq ottura mektepni püttürgiche xitay tili mejburiyet dersi qilip békitilgen bolup, 2500 xet we 3500 sözni bilish, shundaqla xitay tili girammatikisini igilesh ölchem qilin'ghan. Shu waqitlarda az sanliq millet oqughuchilirigha ders béridighan xitay oqutquchilarningmu az sanliq milletlerning til-yéziqini bilishi shert qilin'ghan. 1985-Yiligha kelgende yéngi qanun maqullinip Uyghur diyaridiki barliq yéza-qishlaq we charwichiliq rayonliridiki mekteplerningmu xitay tilini omumlashturushi belgilen'gen. 2002-Yili shinjang uniwérsitétida chaghatay tili kespidin bashqa kesiplerning barliq derslik kitablirini xenzuchilashturush yolgha qoyulghan bolup, mezkur orun qosh tilliq ma'aripni emeliyleshtürüshtiki bashlamchi orun bolup qalghan.

2004-Yilidin bashlap, xitay hökümiti barliq bashlan'ghuch we ottura mekteplerde qosh tilliq oqutushni xitayning sotsiyalistik bazar igilikining telipi ikenlikini jakarlighan. Shundin étibaren, yesli, bashlan'ghuch mekteplerde qosh tilliq ma'aripni yolgha qoyush shiddet bilen élip bérilghan bolup, 2017-yiligha kelgende xitay tilining Uyghur tilining ornini igilishi resmiy shqa ashurulghan.

Atalmish “Xitay xelq jumhuriyitining asasiy qanuni” we “Milliy téritoriyelik aptonomiye qanoni” da “Herqaysiy milletler öz til-yéziqini qollinish hoquqigha ige” dep éniq békitilgen bolsimu, emma kéyinki waqitlargha kelgende xitay hökümiti özi chiqarghan'gha bu qanunlarghimu emel qilmighan. Halbuki, bügünki kün'ge kelgende Uyghurlar turmush we shexsiy alaqidimu xitay tilini qollinishqa mejbur bolmaqta. Uyghurlarning kino-tiyatir, kitabxana, yighilish sorunliri we tor alaqe ishlirida hemmiside xitay tili asasliq orunni igilimekte yaki xitaychidin ana tilgha terjime qilinmaqta. Buningliq bilen Uyghurlarning millet gewdisini tutup turghan, xelqning milliy rohi we milliy éngini eks ettüridighan til, folklor we edebiyat qatarliq sahelerning hemmisi xitay hökümitining kontrolliqigha ötüp kétishtek aqiwet shekillen'gen.

Uyghur diyaridiki idare-jem'iyetlerning wéwiskilirigha Uyghurche peqet shekilgila yézilghan bolup, köpinche wiwiskilarda xitaychisi yoghan, Uyghurchisi nahayiti kichik qilip yézilghan. Shunga Uyghurlar öz'ara chaqchaq qiliship “Uyghur tili xitay tilining qéshi” diyishken.

Xitay hökümiti gerche az sanliq milletlerning gheyriy-maddiy medeniyet bayliqlirini qoghdash we tereqqiy qildurushqa purset bériwatqanliqini pesh qilish üchün, bir qisim xelq'araliq ehdinamilirige qol qoyghan bolsimu, emma uning “Qoghdawatqini” hergizmu Uyghur medeniyiti bolmastin, xitaylashturuliwatqan ebjesh medeniyettur, xalas.

Xelq'aradiki bir qisim mutexessisler, xitayning til siyasitining xelq'araliq qanun sistémiliri, shundaqla kishilik hoquq ehdinamilirigha xilap ikenliki we jinayet shekillendüridighanliqini ilgiri sürmekte. Uyghur tili Uyghur medeniyiti bilen chemberchas baghlan'ghan milliy kimlikning yadrosidur. Xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan til siyasiti heqqide tetqiqat élip barghan tetqiqatchi ariyané m. Duwayér (Arianne M. Dwyer) Nöwette Uyghur tilining assimiliyatsiye qilinish hadisisini Uyghur we xitaylarning ijtima'iy, iqtisadiy jehettiki kimlikining qutuplishishi keltürüp chiqarghan muhim amillardin biri, dep qaraydu. U yene Uyghur tilining cheklinishini Uyghur kimlikige bolghan tajawuzchiliqqa oxshitidu. Duwayérning tehlilliri bizge “Qosh til ma'aripi” ning peqetla bir siyliqlashturulghan atalghu ikenliki, uning keynige “Xitaylashturush” tin ibaret siyasiy meqsetning yoshurun'ghanliqini körsitip béridu.

Tetqiqatchilarning tehlilliridin Uyghur tili cheklen'gen teqdirde Uyghurlarning milliy ma'arip jehette arqigha chékinipla qalmay, belki yene Uyghur medeniyitiningmu éghir buzghunchiliqqa uchraydighanliqini köriwélishqa bolidu. Uyghur tilining cheklimige uchrishi bilen teng Uyghurlarning milliy kimlikini berpa qilidighan amillardin diniy étiqad, örp-adet we en'ene qatarliqlarmu öz qimmitini yoqitidu we kéyinki ewlatlargha yetküzülüsh yolliri késip tashlinidu.

Xelq'araliq jinayi ishlar adwokati awrora élzabét béwik xanim (Aurora Elizabeth Bewicke) Uyghur tilining assimiliyatsiye qilinishini xelq'araliq qanun nuqtisidin mulahize qilip, bu xil qilmishning kishilik hoquqqa dexli-teruz qilish jinayiti bolup hésablinidighanliqini otturigha qoyghan. U yene xelq'araliq jem'iyetni xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan til siyasitini özgertishke bésim ishlitishke chaqirghan؛ u yene zörür tépilsa, xitaygha qarita bayqut qilish yaki siyasiy mudaxile méxanizmi qollinish kérekliki üstide éniq pozitsiye bildürgen.

Uyghur tilining cheklinishi we assimiliyatsiyege uchrishidek weziyet Uyghurlar arisida yillardin buyan qattiq naraziliq qozghap kelmekte. Bu heqte naraziliqini ochuq-ashkara ipadiligen serxillarning teqdirimu bizge melum. Ular köpinche hallarda yézish hoquqi cheklinish, kitabliri köydürülüsh, jaza lagérigha solinish, tutqun qilinish qismetlirige duch kelmekte. Bügünki künde xitay hökümiti Uyghurlarni peqetla süküt qilishqa yaki öz ixtiyarliqi bilen xitay tilini tallashqa mejbur qilmaqta. Yuqirida ismi tilgha élin'ghan tetqiqatchilarning hemmisi birdek, Uyghur tilining yoqitilish weziyitini irqiy qirghinchiliqning bir türi bolghan “Til qirghinchiliqi” (linguiside) dep atimaqta.

Birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen “Dunya ana til küni” de Uyghur tili duch kéliwatqan nöwettiki bu éghir qismetler heqqide sözlesh, muhajirettiki her bir Uyghurning burchi we bash tartip bolmas mes'uliyitidur. Bir tilning yoqilishi, emeliyette bir xelqning, bir medeniyetning we bir tarixning yoqilishidur. Buninggha shu tilning igilirila emes, belki bügünki xelq'ara jem'iyetmu awaz chiqirishi kérek, elwette.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.