Runé siténbérg: “Xitayning xotende xitay tilini omumlashturushni kücheytishi u jayda Uyghur tilining pütünley yoqalmighanliqining bésharitidur”

Xitay hökümitining yéqinqi 10 yil mabeynide “Qosh tilliq ma'arip” namida xitay tilini asas qilghan “Yekke tilliq ma'arip” ning Uyghur élide tarixtin buyan dawamliship kelgen Uyghur tilidiki milliy ma'aripni tedrijiy halda siqip chiqirishqa urunuwatqanliqi melumdur.

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori” ning 2-noyabir künidiki xewiride éytilishiche, ötken ayning axiri Uyghur aptonom rayoni partiye komitétining mu'awin sékrétari, ma'arip xizmet komitétining bashliqi jang chünlin 10-ayning 27-künidin 30-künigiche xoten shehiri, lop nahiyisi, chira nahiyisi, qaraqash nahiyisi qatarliq jaylarni ziyaret qilip, xitay tilini herqaysi mektep, karxana, yéza-kent, sana'et rayonlirida teshwiq qilish we omumlashturush ehwali heqqide tekshürüsh élip barghan.

Xitay taratquliridin melum bolghinidek, xoten wilayetlik ma'arip idarisi 2017-yil 6-ayning 28-küni bashlan'ghuch-ottura mekteplerde Uyghur tilini cheklesh heqqide höjjet chiqarghan idi. Mezkur höjjette shu yili 9-aydin bashlap, xoten wilayitidiki bashlan'ghuch we ottura mekteplerde barliq derslerning birdek xitay tilida ötülidighanliqi, bundin kéyin ma'arip sistémisida Uyghur tilini ishlitishning birdek cheklinidighanliqi alahide tekitlen'genidi.

AFP

Ilgiri Uyghur diyarining korla shehiridiki bir bashlan'ghuch mektepte 10 yil xitay tili oqutquchisi bolghan, nöwette xarward uniwérsitéti sherqiy asiya tilliri we medeniyiti fakultétida Uyghur tili oqutquchisi bolup ishlewatqan doktor gülnar eziz xanim radiyomizning ziyaritini qobul qilip, xitay da'irilirining nöwette Uyghurlar köp olturaqlashqan xoten, qeshqer qatarliq jaylarda xitay tilining omumlashturulushigha jiddiy qarawatqanliqini eskertip ötti؛ bolupmu 2017-yili séntebirdin kéyin xitay da'irilirining ottura bashlan'ghuch mekteplerdimu Uyghur tili edebiyati derslikini yoq qilish arqiliq Uyghurlarni ana tilidin mehrum qaldurup, ularni pütünley xitay tilida sözleydighan, xitay tilida mu'amile qilidighan haletni shekillendürüwatqanliqini tekitlidi.

Gülnar eziz xanimning bildürüshiche, xitayning Uyghur élidiki eng chet we Uyghurlar eng köp olturaqlashqan xoten wilayitini nuqta qilip tallishi we u jayda xitay tilini omumlashturushni kücheytishi bashqa jaylarda alliburun xitay tilining omumlashturulghanliqining netijisidin dérek béridiken.

“Xelq tori” ning xewiridin melum bolushiche, jang chünlin xotende tekshürüshte bolghan künliride, shi jinpingning ma'arip siyasitini qet'iy yolgha qoyup, til-yéziq xizmitini partiye we döletning omumiy tereqqiyatigha birleshtürüshte ching turushqa chaqirghan؛ shundaqla xitay tili-yéziqini omumlashturush hemde teshwiq qilishni dawamliq kücheytish kéreklikini, “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngi” ni berpa qilishta dawamliq ching turushini tekitligen.

Gérmaniyediki insanshunas penliri doktori we Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé siténbérg (Rune Stenberg) ependimu bu heqtiki söhbitimizge daxil boldi. U xitay da'irilirining atalmish dölet tilini, yeni xitay tilini omumlashturushning mahiyette Uyghur tilini yoqitish we uning ornigha xitay tilini dessitish ikenlikini, aqiwette Uyghurlarni mejburiy assimilyatsiye qilish, mejburiy xitaylashturush ikenlikini bildürdi.

Runé ependining bildürüshiche, xitay da'irilirining xotende xitay tilini omumlashturush xizmitini kücheytishi yene bir jehettin u jayda yenila Uyghur tilining téxiche qollinip kéliwatqanliqidin dérek béridiken.

“Uyghur kishilik hoquq qurulushi” 2019-yili élan qilghan “Sherqiy türkistandiki Uyghur tiligha qiliniwatqan hujumlar” namliq doklatta Uyghur élidiki bu xil weziyet tepsiliy muhakime qilinip, “Xitay hökümiti téz sür'etlik mejburiy assimilyatsiye arqiliq Uyghurlarni xitaylashturushning yéngi qedimini élishqa bashlidi” dep xulase chiqirilghan idi. Mutexessislerning bildürüshiche, nöwette xitay hökümitining Uyghur élining chet rayonlardiki yéza-qishlaqlirighiche Uyghurlarni mejburiy assimilyatsiye qilish, mejburiy xitaylashturush herikiti téxi ularning kütkinidek netije bermigen, shu wejidin xitay hökümiti buningdin kéyin bu heriketni téximu kücheytishi mumkin iken.