Uyghur ussuli qandaqlarche “Shinjang ussuli” bolup qaldi?
2024.05.20
Xitay metbu'atliri we ijtima'iy taratquliridin melum bolushiche, yéqinqi birqanche yillardin buyan Uyghur medeniyitining gül tajisi bolghan Uyghur en'eniwiy ussuli xitay hökümitining Uyghur rayonigha xitay köchmenlirini yerleshtürüshtin ibaret mustemlike siyasitini ishqa ashurushtiki bir qoraligha aylandurulmaqta.
Uyghur xelq ussulliri tarixining uzunluqi, qedimiyliki, rengdarliqi, küchlük yerlik we milliy alahidilikke ige bolushtek artuqchiliqliri bilen Uyghur xelqining ijtima'iy medeniyet qatlimida muhim orun tutup kelgen. Halbuki, bügünki künde xitay hökümiti téximu köp xitay sayahetchilerni Uyghur rayonigha kélip yerlishishke jelp qilish we sayahetchilik kespide iqtisadiy qimmet yaritish üchün Uyghur ussullirini bir türlük “Xéridar jelp qilish qorali” süpitide özlirining teshwiqat wasitisige aylandurmaqta. Uyghur ussuli Uyghur millitining medeniyiti, milliy pisxikisi we milliy ang formatsiyesini eks ettüridighan medeniyet tipi bolup, nöwette xitay hökümitining qol tiqishi bilen öz xasliqi we Uyghur jem'iyitidiki ijtima'iy rolini asta-asta yoqitishqa qarap yüzlen'gen. Téximu éniqraq qilip éytqanda, Uyghur ussulliri ismidin tartip jismighiche özgertilish, weyran qilinish we suyi'istémal qilinish qatarliq qismetlerge duch kelmekte.
Nöwette xitayning hökümet taratquliri we tor supilirida “Uyghur ussuli” ni “Shinjang ussuli” dégen nam bilen teshwiq qilish omumlashturulmaqta. Xitay teshwiqat wasitiliride “Shinjang ussuli” dégen nam bilen otturigha élip chiqiliwatqan bu ussul tégi-tektidin éytqanda, Uyghurche ussul asas qilin'ghan؛ mongghulche, tajikche we qazaqche qatarliq köp milletlerning ussul éléméntliri birleshtürülgen ebjesh ussuldin ibaret.
Xitay hökümiti Uyghur ussulini “Shinjang ussuli” dep atashtin bashqa yene özining türlük teshwiqat-höjjetlerde bu ussulni bir türlük “Medeniyet mehsulati” dep tilgha alghan. Atalmish “Medeniyet mehsulati” dégen sözdinla melum boliduki, Uyghur ussuli tawarlashturulup, istémal éhtiyaji ghayet zor bolghan sayahetchilik sahesining obyéktigha aylandurulghan. Undaqta, bu xil oxshitish bilen qiyaslisaq, mezkur mehsulatning ishlepchiqarghuchiliri hésablan'ghan Uyghur ussulchilarning jismaniy we meniwiy jehettin emgek heqlirige qandaq mu'amile qilindi, dégen so'al bizni qiziqturidu.
Amérika jorji washin'gton uniwérsitétining neshr epkarliqidiki “Xetchét” (Hatchet) gézitining 2024-yil 16-yanwardiki xewirige qarighanda, london uniwérsitéti muzika étnografiyesi kespining piroféssori reychél harris xanim (Rachel Harris) jorji washin'gton uniwérsitétide ötküzülgen ilmiy muhakimide sayahetchilik bilen Uyghur naxsha-ussullirining ichki baghlinishi toghriliq mexsus analiz yürgüzgen. U, xitay hökümitining Uyghur naxsha-muzikilirini Uyghur rayonining tarixini yéngidin sherhiylesh éhtiyaji üchün qolliniwatqanliqini ilgiri sürgen.
Reychél xanim yene Uyghur ayal ussulchiliri emeliyette “Mejburiy emgekke sélin'ghuchilar” dep qaraydu. Uning tekitlishiche, Uyghur ussulchilirining ussulliri xitay sayahetchilerning könglini élip, ularning “Shinjangni yaxshi körüp qélish”, hetta bezilirining Uyghur rayonida yerliship qélishida muhim rol oynaydiken. Reychél xanim bu pilanning xitay hökümiti teripidin sistémiliq pilanlan'ghan jismaniy zorawanliq herikiti ikenlikini tekitleydu.
Bu uqumni téximu tepsiliyrek yorutup bérish üchün, Uyghur ussullirining “Shinjang ussuli” gha aylandurulup, xitay sayahetchilerning köngül échishi üchün xizmet qilduriliwatqanliqidek hadisining mahiyitini éniqlap chiqishqa toghra kélidu.
Emeliyette xitayning Uyghur ussulini sayahetchilikni qanat yaydurup iqtisadiy tereqqiyatni ilgiri sürüsh siyasitining katalizatori qilishi, 2014-yilning aldi-keynide bashlan'ghan “Qayta terbiyelesh” namidiki lagér-türmilerni qurush we Uyghurlarni xitaylashturush siyasiti bilen zich munasiwetliktur. Buning netijiside atalmish “Diniy ashqunluq” we “Térrorizimgha qarshi turush” tughini kötürüwalghan xitay hökümiti ilgiri “Naxsha-ussul milliti” dep teshwiq qilip kelgen Uyghurlarni “Diniy ashqun”, “Térrorist” dégendek qalpaqlar bilen chökürüshke, obrazini xunükleshtürüshke bashlighan. Shuningdin bashlap, Uyghurlarni asas qilghan rayondiki yerlik türkiy xelqler keng kölemde tutqun qilinish bilen birlikte, Uyghurlarning diniy en'eniliri we medeniyet mirasliri weyran qilindi؛ örp-adet, medeniyet pa'aliyetlirimu cheklimilerge uchridi؛ Uyghur muqamliri, meshrepliri, mazar tawabiti, yerlik seyle-barawetlirining hemmisi cheklendi؛ muqamchilar we xelq ichidiki elneghmichilermu közdin yoqitildi.
2019-Yilining axirliridin bashlap xitay hökümet taratquliridiki bir mehellik sür-heywining shawquni asta-asta pesiyip, teshwiqat oyunining perdisi almashqandek bashqiche körünüshler peyda bolushqa bashlidi. Yeni xitay taratqulirida ilgiriki “Terbiyelesh merkezliri” ge a'it mezmunlar aziyishqa bashlidi. Insi-jin körünmeydighan haletke kélip qalghan timtas kocha-koylarning ornini birdinla her yerde renggareng Uyghurche kiyim-kécheklerni kiyip jushqun ussul oynawatqan körünüshler igilidi.
Derweqe bu ehwallarning keynide xitay hökümitining Uyghur rayoni siyasitide perde almashturush oyuni mewjut idi. Yeni 2019-yilning axiri xitay da'iriliri Uyghur aptonom rayonining sabiq qorchaq re'isi shöhret zakirning éghizidin atalmish “Terbiyelesh merkezliridiki kursantlarning oqush püttürgenliki, kursantlarning hemmisining dégüdek jem'iyetke qaytqanliqi” ni jakarlatquzdi. Elwette, xitayning tashqiy dunyagha qaratqan bu bayanati hergizmu Uyghur élida tutqun, lagér, mejburiy emgek we hasharning axirlashqanliqidin dérek bermeytti. Lagérlardiki bir qisim tutqunlar mexpiy halda uzun muddetlik qamaq jazalirigha höküm qilindi, yene bir qisim kishiler xitayning ichkiri ölkiliridiki zawut-fabrikilarda mejburiy emgekke sélinip bir terep qilindi.
Shuningdin bashlap sehniler, meydanlar, étizliqlar, kocha-koylar, zawut-fabrikilar, mehelle-koylar. . . Qisqisi, her yerni “Shadiman ussul shatliqi” qaplidi. Pütkül Uyghur rayoni goya ghayet zor sayahet baghchisigha oxshap qalghanidi. Xitay taratqulirimu buninggha masliship, chet eldin we xitayning ichkiy ölkiliridin pilanliq teklip qilin'ghan sayahetchilerning aghzidin “Uyghurlar intayin xushal we bextlik yashimaqta” dégen mezmundiki teshwiqatlarni küchep tarqitishqa bashlidi. Shunisi éniqki, xitay hökümiti buning bilen tashqiy dunyagha Uyghur rayonida hemme ishlarning “Normallashqanliqi” toghrisida uchur bermekchi boluwatatti. Buningliq bilenla qalmay Uyghur rayonida pilanliq qozghatqan “Ussul qizghinliqi” gha téximu ot tutushup, hetta xitayning ichkiri ölkiliridiki sheherlerdimu atalmish “Shinjang ussuli” öginish kursliri échip, xitaylardin türküm-türkümlep “Shinjang ussuli” mahirlirini terbiyeleshke bashlidi. Bu elwette, xitay hökümitining bir qolluq layihelishi we iqtisadiy jehettin qollishi arqisida wujudqa chiqqan teshwiqat qurulushi idi.
Undaqta, xitayning atalmish “Shinjang ussuli” ni otturigha élip chiqilishining sewebi zadi néme idi? xitay hökümitining Uyghur ussuligha “Shinjang ussuli” dep nam bérip, uni sayahetchilikning katalizatori qilish siyasitining keynige qandaq gherezler yoshurun'ghan?
Derweqe, bu oyunlar xitayning dölet ichi sayahetchiliki bilen xelq'ara medeniyet diplomatiye teshebbusini keng kölemde teshwiq qilish siyasitining türtkisi bilen otturigha chiqqan idi. Xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping 2022-yili Uyghur rayonini ziyaret qilghinida, rayonning tarixi we medeniyitini xitay millitige baghlashni meqset qilghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” we “Köp menbelik bir gewdileshken endize” teshwiqatlirini tekitligen idi. Shuningdin bashlap shi jinpingning bu körsetmisi Uyghur rayonidiki siyasiy yönilishning qiblinamisi qilinip, medeniyet we sayahetchilik ishliri muhim siyasiy wezipe qatarida qaralmaqta.
Közetküchiler, Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan atalmish “Medeniyet sayahetchiliki” ning emeliyette xitay hökümitining yéqinqi yillarda “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh”, “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” namida élip bériwatqan xitaylashturush siyasitining bir qismi ikenlikini ilgiri sürgen idi.
Xitay hökümitining Uyghur rayonigha jelp qilghan bir qisim sayahetchilerni Uyghur rayonida weziyetning “Normallashqanliqi” gha “Guwahchi” qilip körsitish üchün qollan'ghanliqi, chet ellerdiki bir qisim közetküchilerning diqqitini tartqan idi. Gérmaniyelik tetqiqatchilardin mélissa shani brawn (Melissa Shani Brown) bilen deywéd obrayin (David O’Brien), 2023-yili “Xitay hazirqi zaman mesililiri” zhurnilida élan qilghan maqaliside, xitay sayahetchilerning hemmisining dégüdek emeliyette xitay kommunistik partiyesining Uyghurlarni xitaylashturush siyasiti, shundaqla Uyghur rayonidiki yuqiri bésimliq zorawanliq qilmishlirini qanunlashturush üchün hemtayaq boluwatqanliqini ilgiri sürgen.
Diqqet qilishqa tégishlik bir nuqta shuki, xitay hökümiti bazargha séliwatqan medeniyet miraslirini qoghdash teshwiqati emeliyette heqiqiy türde Uyghur medeniyitining bügün'giche yétip kelgen xelq arisidiki miraslarni qoghdap qélishni körsetmeydu. Gerche “Uyghur 12 muqami” birleshken döletler teshkilatining alahide qoghdilidighan gheyriy maddiy medeniyet mirasliri katégoriyesige kirgüzülgen bolsimu, Uyghur muqamliri xitayning siyasiy teshwiqatlirigha maslashturulghan halda, eslidiki tékist we küy yiltizidin üzüp tashlan'ghanliqi, dindin xaliy tékistler qoshulup, xitayche uslubtiki muqamgha aylandurulghanliqi nezerimizdin qéchip qutulalmaydu.
Xitaylarning Uyghur ussuligha bolghan hewisi xitay sulaliliri dewridinla bashlan'ghan bolup, tang sulalisi dewride “Xushu'enwu” yeni pirqirima ussul, su muz ussuli we dap ussuli qatarliq Uyghurche ussullar heqqidiki tesirat we teswirler xitay klassik edebiyati hem xitay tarixnamiliride orun alghan. Yéqinqi zamandiki xitay hökümranlirini élip éytsaq, herqaysi dewrlerde Uyghur ussulini xitay köchmenlirini “Yerleshtürüsh” neyringi arqiliq, özining Uyghur éligha bolghan kontrolluqini chingitishning bir muhim qorali qilip kelgen.
1947-Yili eyni waqittiki ölkilik birleshme hökümetning re'isi jang jijung “Shinjang naxsha-ussul ömiki” teshkillep, dangliq ussulchi qemberxan xanim bashchiliqidiki sen'et guruppisini xitayning béyjing, shangxey qatarliq jaylirigha ewetip oyun qoydurghan. 1949-Yili kommunist xitay Uyghur diyarini ishghal qilghandin kéyin, milyonlighan xitay yashlirini Uyghur élige kélip yerlishishke teshebbus qilghan. Bügünki kündimu xitay da'iriliri sayahet shirketlirining teshkillishi we pilanlishi bilen köplep Uyghur ussulchilarni qerellik türde xitayning ichkiri ölkilirige ewetip, chong tiptiki oyunlarni qoyup, ussul kurslirini échip xitaylarni terbiyelimekte. Buninggha seperwer qilin'ghanlar arisida dangliq Uyghur ussulchilirimu bar. Shundaq qilip xitay hökümiti Uyghur ussullirining nede, qandaq waqitta, qaysi tamashibinlar üchün oynilidighanliqini kontrol qilish hoquqini toluq öz qoligha éliwaldi.
Xitay sayahetchiler tarqatqan sin körünüshliridin xitay apparatlirining yalghuz chong sehnilerde oynilidighan ussullarni kontrol qilipla qalmastin, yéza-kentlerdiki a'ililernimu bosh qoymighanliqi melum bolmaqta. Yézilarda “Sen'et öyi”, “Dolan muqami a'ile sehnisi” dégendek namlarda yémek-ichmek we naxsha-ussul köngül échish birleshtürülgen sorunlarni meydan'gha keltürüp xitay sayahetchilerni kütüshke yaxshi shara'it yaritilghan. Ularning arisida ayallarning béshidiki hijabliri élip tashlinip, mejburiy halda ussulgha sélinish, hetta xitay sayahetchilerge hemrah bolup ussul oynash, süretke chüshüsh, tamaq yéyish, hetta haraq ichishke zorlinishtek qismetlerge duchar bolmaqta. Eqelliysi ussulchilar sayahetchilerni kütüp ussul oynighinida yalghandin külümsireshke mejbur qilin'ghan. A'ile ezaliri tutqun qilin'ghan, yer-zéminliri tartiwélin'ghan bir halette ular qandaqmu ich-ichidin xushal bolup külelisun?!
Gérmaniyediki “Eynek” zhurnilining muxbirliri 2023-yili aprélda Uyghur élining jenubiy qismigha bérip bir yérim hepte tekshürüshte bolghan. Mezkur zhurnalning 2023-yil 17-maydiki xewiride, muxbir gillis sabri (Gilles Sabrié) ning Uyghur éli heqqidiki bayanliri bu xil weziyetni eng muwapiq shekilde ipadilep bergen: “Hazir shinjangda birla waqitta üch xil dunya teng mewjut bolup turghandek qilidu: birinchisi, sayahetchiler üchün yasalghan tesewwurgha tolghan ajayip bir jay. Ikkinchisi, gerche ilgirikige qarighanda köp uchratqili bolmaydighan, emma dawamliq türde basturushning sayisi mewjut bolghan dunya. Üchinchisi, köp sandiki Uyghurlar yashawatqan yuqiriqi ikki xil dunyaning arisidiki dunyadur”.
Qisqisi, xitay da'iriliri Uyghur ussulini xitayche tesewwur bilen qayta pirogrammilap, uni xitaylarning hewisige maslashturghan halda atalmish “Shinjang ussuli” berpa qilishqa urunmaqta. Uninggha Uyghur rayonidiki barche milletlerning ussullirini kirishtürüp, qaysiy milletning medeniyet mirasi ikenlikini perqlendürgili bolmaydighan ebjesh puraq hasil qilmaqta. Bu xitayning Uyghur medeniyiti esirler boyi mutleq üstünlükni igilep kelgen bu qedimiy tupraqta her millet arilashturulghan ebjesh medeniyet tipi yaritish, Uyghurlarni rayonning asasiy medeniyet éqimidin chetleshtürüsh, andin atalmish “Jungxu'a milliti” ning terkibige qoshuwétishtek rezil siyasiy qara niyitining su yüzige chiqishidur, xalas!
***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.