Tetqiqatchi lé'o maylét: xitayning “Shinjang ussuli...” dégenliri mustemlikichilerning bésiwélin'ghan milletler üstidiki medeniyet oghriliqidur

Uyghurlarning en'eniwi milliy kiyimlirini kiyiwalghan xitaylarning Uyghur ussulini meydan ussuli qilip dorap oynawatqan körünüshi. 2009-Yili 22-öktebir, béyjing.

Yéqinqi yillardin buyan xitay hökümitining metbu'at-teshwiqat wasitiliride xitayning oxshimighan sheherliridiki baghchilarda, déngiz sahilidiki sayahet rayonlirida Uyghurlarning en'eniwi milliy kiyimlirini kiyiwalghan xitaylarning Uyghur ussulini meydan ussuli qilip dorap oynawatqanliqidek haletning barghanche ewj éliwatqanliqi melum bolmaqta. Xitay hökümet metbu'atliri bularni “Shinjang ussuli” ning omumyüzlük qarshi élishqa érishkenliki, hewes qilishqa érishkenliki dep teswirlimekte.

Bu heqte “Shinjang géziti” we “Tengritagh tori” da “Shinjang ussuli néme üchün bunche alqishqa érishti?” dégen témida 17-aprél élan qilin'ghan bir teshwiqat maqaliside Uyghurlarning usulliri “Shinjang usuli” dégen nam astida tekrarlinidu. Uningda “Shinjang ussulini omumlashturush üchün, aptonom rayonluq medeniyet sariyi bir nechche yil ilgirila torda shinjang usulini omumlashturush oqutushini qanat yaydurghanidi” déyilgen.

REUTERS

Uningda éytilishiche, “Shinjang ussuli” “Birlikte shinjang ussuli oynash” endizisi boyiche yalghuz ürümchi sheherlik xelq baghchisila emes, belki lenju, shi'en, shényang, senya dégendek jaylardiki baghche, meydanlarda xitaylar teripidin opche oynaydighan ammiwi usuligha aylinip barghanche omumlashmaqtiken.

Maqalide déyilishiche, “Shinjang ussuli” qatarliq munasiwetlik témilar, qisqa sin behirlesh supilirida alqishliq témigha aylan'ghan bolup, pütün torda tarqitish (oqush) miqdari 1 milyard 600 milyon qétimdin ashqaniken. Wéybogha “Shinjang ussuli” dep kirgüzgende, buninggha da'ir körülüsh sani on milyondin ashidighan témidin sekkizi, bir milyondin ashidighinidin 50 ke yéqini barliqi melum bolghan.

Xitayning “Shinjang géziti” diki bu maqalide “Shinjang usuli” ning alqishqa érishishning sewebi yekünlinip: “Shinjang usuli junggo omumiy xelq beden chéniqturush pa'aliyitining muhim terkibiy qismi bolupla qalmay, yene kishilerning shinjangni chüshinishidiki bir köznekke aylandi؛ sehnidiki shinjang usuligha milletler xelq ussuli, küsen muzikiliq ussuli, klassik ussul, hazirqi zaman ussuli qatarliq ussul tili yughurulghan bolup, her biri ‛shinjang hékayisini yaxshi sözlesh‚ tiki ajayip nadir eserlerge aylandi” déyilgen.

Undaqta xitay hökümiti nam qoyuwalghan bu “Shinjang ussuli” kimning usuli? bu emeliyette Uyghur milliy usuli bolup, u, Uyghur millitining köp esirlik milliy sen'et en'enisi idi. Lékin, xitay da'iriliri hazirghiche mezkur usulni Uyghur ussuli dep atlimastin belki “Shinjang usuli” dep atap terghib qilmaqta.

Uyghur muzika sen'itini tetqiqatchiliridin, london uniwérsitétining proféssori rachél xarris (Rachel Harrs) xanimning Uyghur ussulining xitaylar teripidin alqishqa érishish sewebi heqqidiki qarishi shinjang géziti maqalisi chiqarghan yekündin perqliqtur. U qarashlirini mundaq otturigha qoydi: “Xitaylarning bu xil Uyghur usulini ‛shinjang ussuli‚ dep oynawatqanliqi bekmu ghelitilik, elwette Uyghur usulining xitaylar teripidin bu qeder alqishqa ériship kétishide xitay hökümitining pilanliq teshwiqat we tedbirliri zor rol oynimaqta. Buni ularning Uyghur usuli yaki qazaq usuli boyiche emes belki ‛shinjang ussuli‚ dep turup kéngeytiwatqanliqidinmu köreleymiz. Yene shuningdek xitay metbu'atlirida Uyghur usul sen'itini tang dewrlerdiki xitay medeniyiti bilen baghlap chüshendürüp teshwiqat qiliwatqanliqimu xitay hökümitining meqsitini ashkarilaydighan yene bir terep, bu xitay hökümitining Uyghur diyarini ezeldin xitayning bir qismi qilip baghlap körsitishtek téximu chong pilanining bir qismi”.

REUTERS

Biz, chet'ellerde tarqitilidighan yo'utub qatarliq widiyo qanalliridin “Uyghur usulini öginish” dégendek xitayche xetni kirgüzüp tekshürüp körginimizdimu, heqiqeten xitaylarning Uyghur ussulini “Shinjang ussuli” dep ögitiwatqan onlighan widiyoluq Uyghur ussuli derslikliri échildi. Ularda ögetküchilermu we ögen'güchilermu oxshashla xitaylar idi. Bularda mezkur usullarning Uyghur milliy ussuli ikenliki hem Uyghur kimliki we medeniyiti heqqide chüshenche bérilmigen. Peqet “Shinjang ussuli” dégen nam astida chüshendürülgen.

Undaqta, xitay hökümitining Uyghurlargha omumyüzlük irqiy qirghinchiliq élip bériwatqanliqi, Uyghur medeniyiti, sen'iti, ma'aripi we tilimu oxshashla medeniyet irqiy qirghinchiliqigha uchrawatqanliqi xelq'ara jem'iyet teripidin tenqidke uchrawatqan mushundaq bir peytte qandaq bolup, xitaylar Uyghurlarning ussulini “Shinjang ussuli” dep hewes bilen öginidighan bolup qaldi?

Xitay da'irilirining Uyghur ussulining esli sapliqi, güzelliki we milliy sen'et kimlikini buzup “Shinjang ussuli” dégen namda terghib qilishi netijiside peyda boluwatqan her xil shekildiki Uyghur ussullirining her türlük ipadilirining ijtima'iy tartqularda tarqilishi Uyghur sen'etkarliriningmu inkasini qozghimaqta.

Bu heqte awstraliyediki sen'etkar, Uyghur muqam warisi shöhret tursun xitay hökümitining Uyghurlarning medeniyet sen'itini “Jungxu'a medeniyiti ortaq éngi” sho'ari astida özining qiliwélishqa urunushining burundin tartipla mewjut ikenliki, peqet bügünki künde uning téximu yalingach tüske kirgenlikini bildürdi.

Proféssor rachél xarris xanim xitay hökümitining xitaylargha Uyghur ussuli öginish dolquni qozghash arqiliq yetmekchi bolghan gherizini mundaq chüshendürdi: “Xitaylarning nahayiti xushal halda Uyghur ussuli oynawatqanliqi méni ghezeplendüridu, chünki bu xil medeniyet oghriliqi xitayning irqiy qirghinchiliq siyasiti, insaniyetke qarshi jinayetliri Uyghur we qazaq qatarliq milletlerge tehdit élip kéliwatqan, irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan bir waqitta yüz bermekte. Eger hazir Uyghurlar özliri xalighan yighilishlarda usul oyniyalighan bolsa biz bunche ghezeplenmigen bolattuq. Biz buning Uyghur diyarida bügün mumkin emeslikini bilimiz, Uyghurlarning opche pa'aliyetlirining cheklen'genlikini, Uyghur medeniyet sen'itini saqlap kéliwatqan nurghun kishilerning tutqun qilinip türme-lagérlargha ‛térrorchi yaki bölgünchi‚ dégendek bohtanlar bilen uzaq yilliq qamaqlargha solan'ghanliqini bilimiz. Xitay hökümitining shundaq éghir basturushi dawam qiliwatqan bir peytte kötürülgen Uyghur ussulini öginish qizghinliqi peqet xitay hökümitining rayondiki jinayetlirini yépip körsitishni meqset qilghan”.

Yéqindin buyan xitayning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish” nami astida Uyghurlargha tewe milliy medeniyetnimu xitayning qilip körsitishke urunushlirigha, jümlidin Uyghurlarning ussuligha birdinla hewes qilghuchi xitaylarning köpeygenlikidek hadisilerge diqqet qiliwatqan, firansiyediki Uyghur medeniyiti tetqiqatchisi lé'o maylét(Leo Maillet) özining qarashlirini otturigha qoyup mundaq dédi:

“Xitaylardiki Uyghurlargha tewe medeniyet sen'etni özining qiliwélish urunushini men 2019-yili shi'ende sayahette bolghinimda hés qilghanidim. Ular tenheriket qilidighan meydanlarda Uyghurlarning etles könglek kiyimlirini, doppilirini kiyiship, Uyghurlarning muzikilirigha ussul oynawatqanlarni tola uchratqanidim. Emma ulardin ‛bu Uyghurlarning kiyimliri we muzikilirighu, siler Uyghur rayonigha bérip baqqanmu?‚ dep sorighinimda bolsa, ularning héch birining Uyghur rayonigha béripmu baqmighanliqini anglap heyran qalghanidim. Emeliyette bu Uyghurlargha we ularning medeniyet-sen'itige haqaret qilghanliq, bésiwélin'ghan milletlerni bir tereptin kemsitip, yene bir tereptin ulargha xas hemme nersilerni tartiwélish, oghrilash mustemlikichilerge xas ortaq qilmishtur. Misal alsaq, xitay da'iriliri Uyghurlargha tewe bolghan medeniyet-sen'etni tartiwélip, uning Uyghurlargha tewelikini qestenlik bilen inkar qilip ‛shinjang ussuli‚, ‛shinjang muzikisi‚, ‛shinjang néni‚ dégendek isimlargha özgertip özlirining qiliwalmaqta. Méning nezirimde bu mustemlikichilerning bésiwélin'ghan milletler üstidiki medeniyet oghriliqidur”.

Uyghurlar keng kölemlik irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan bügünki künde, Uyghurlarning naxsha muzikilirila emes, yene, Uyghur doppa, etles we kiyim-kéchekliri yene bashqa türlük medeniyet-sen'et, en'eniwi hüner kesip buyumlirimu xitayning ijadiyetliri süpitide dunya sehniliride shinjang sen'iti, shinjang muzikisi, shinjang sen'et buyumi dégen namlarda tonushturulushqa bashlidi.

2017-Yilidin buyan xitay Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq siyasitini resmiy yolgha qoyghan bir waqitta yene “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush qurulushi”, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” éngi turghuzush dégendek namlar bilen, Uyghur qatarliq yerlik musulman xelqlerning medeniyitini xitaylashturush tedbirlirini hélihem kücheytiwatqanliqi közetküchiler teripidin otturigha qoyulmaqta.

Proféssor rachél xarris Uyghur diyarida xitayning irqiy qirghinchiliqi hélihem dawam qiliwatqan mushundaq bir weziyettimu, xitaylarning yene perwasiz halda Uyghur usulini “Shinjang ussuli” dep oynashlirining kishini heqiqetenmu te'ejjüplendüridighan hadise ikenlikini bildürüp mundaq dédi:

“Men ilgiriki yillarda Uyghur diyarida yashighan waqitlirimda, Uyghurlarning heqiqiy tebi'iy güzel we qizghin usullarni toylarda, meshreplerde, yighilishlarda oxshimighan meydanlarda oynighanliqini körgen, men sehnilerde kespiy Uyghur ussulchilar oynighan nadir usullarnimu yaxshi körimen. Elwette bügünki künde Uyghurlar usul oynaydighan bundaq en'eniwi medeniyet sorunlirining hemmisi cheklen'gen. Uyghurlar özlirining usulini oynashtinmu cheklen'gen mushundaq waqitta, men xitay puqralirining Uyghurlar we ularning medeniyiti uchrawatqan basturush, yoqitishlargha pisent qilmastin, ularning medeniyitini oghrilap ‛shinjang usuli‚ dep oyniyalaydighanliqini peqetla chüshinip yételmeymen. Ular choqum bu xil medeniyet oghriliqining éghir jinayet ikenliki heqqide sawatqa ige bolushi we uni chüshinip yétishi kérek”.

Xitaylarning Uyghur usulini hetta xitay ölkiliride ammiwi tenheriket ussuli süpitide opche oynaydighan halet barghanche omumlashqan bolsa, yéqinqi mezgillerde Uyghurche kiyiniwalghan xitaylarning sehnilerde, oyun meydanlirida sayahetchilerge Uyghur usulini körsitiwatqanliqidek ghelitilikler ijtima'iy taratqularda ipadisini tapmaqta. Hetta chet'ellerdimu, xitay elchixanilirining orunlashturushi bilen xitay muhajirlirining Uyghurlarning kiyimlirini kiyip, Uyghur muzikisini qoyup ashkara Uyghur ussulini dorap oynap bayramlarda parattin ötkenlikidek saxta ehwallarmu yüz bergenidi.