Хитай мустәмликиси вә уйғурлардики мәһрумлуқ

Уйғурлар өз вәтинидә мәҗбурий йоқалмақта.

Мәһрумлуқ-тарихшунаслиқ, җәмийәтшунаслиқ вә сиясий иқтисад тарихида мәйданға кәлгән бир уқум болуп, у әң дәсләптә ғәрбий явропа вә асияниң сиясий иқтисад тарихини тәтқиқ қилғучиларниң әсәрлиридә көрүлгән. Бу марксизим нәзәрийәчилириму бу уқумға мәлум дәриҗидә яндашқан болуп, уларниң илгири сүрүшичә, капиталистлар мал-мүлүк вә байлиқ топлаш арқилиқ експилататсийәни ишқа ашурупла қалмастин, бәлки пайда елиш һесабиға башқиларни мәһрумлуққа муптила қилидикән. Ваһаләнки, мустәмликә қилинған дөләт вә хәлқләргә нисбәтән ейтқанда, мәһрумлуқ уларниң даимлиқ қисмәтлиридин бири болуп, мустәмликичиләр түрлүк йоллар арқилиқ мустәмликә обейктлирини һәммә нәрсидин мәһрум қалдурушқа тиришиду. Йәни мустәмликичиләр, һәм көринидиған һәм көзгә көрүнмәйдиған нуқтилардин мустәмликә обейктлирини мәһрум қалдуриду шундақла уларға тәвә болған барлиқ тәәллуқатлирини тартивалиду. Мустәмликә қилинғучи хәлққә нисбәтән ейтқанда, мәһрумлуқ-ишләпчиқириш мунасивәтлириниң өзгириши, игидарчилиқ қиливатқан йәрлириниң таварлаштурулуши, әмгәк характериниң ялланма әмгәккә өзгириши вә қиммәтниң контрол қилиниши қатарлиқ түзүлмә өзгиришлириниң йүз беришидин дерәк бериду.

Бу аталғуға техиму толуқрақ ениқлима бериш үчүн, мустәмликичилик вә капитализим үстидә издәнгән тәтқиқатчиларниң көзқарашлириға нәзәр селишқа тоғра келиду. Мәсилән, тәтқиқатчи нәнси фиразер (Nancy Frazer) ниң “ирқчилиқ капитализмидики мәһрум қалдуруш вә експилататсийә” намлиқ мақалисидә дейилишичә, бу хил мәһрум қалдуруш қилмиши адәттә һакимийәт күчи вә тохтамни қалқан қилиш арқилиқ “қанунлуқ” йоллар билән хәлқниң мал-мүлкини тартивелиш, әмгикини сүйиистемал қилиш һәрикитини көрситидикән.

Хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқиниң йәнә бир түрлүк ипадиси болған мәһрум қалдуруш қилмиши һәққидә җәмийәтшунаслар вә уйғуршунасларму түрлүк нуқтиийнәзәрләрни оттуриға қоюп кәлмәктә. Америкалиқ уйғуршунас вә антрополог дәррен байлер (Darren Byler) 2022-йили нәшр қилинған “террорлуқ капитализми” намлиқ китабида, уйғурларни обйект қилған “мәһрум қалдуруш” сиясити һәққидә әтраплиқ мулаһизә йүргүзгән. Дәррен байлер, уйғурларға қаритилған мәһрум қалдуруш сияситиниң маһийитини “террорлуқ капитализми” ға охшатқан. Чүнки хитайниң дөләт системиси вә һакимийәт аппаратлири уйғур қатарлиқ түркий милләтләрниң етник, ирқий вә диний җәһәттин пәрқлиқ болушини “террорлуқ” қа бағлап, уларни ғайәт зор мәһрумлуқниң қурбаниға айландурушни, шундақла бу аридин пайда елишни мәқсәт қилмақтикән.

Дәррен байлер йәнә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан “мәһрум қалдуруш” сияситиниң тарихини 1950-йилларниң бешида хитай компартийәсиниң уйғурлар вәтинидә елип барған “йәр ислаһати” вә “коммуналаштуруш” һәрикитигә бағлайду. Уйғурларниң иҗтимаий вә ишләпчиқириш һаятиға чоң тәсир көрсәткән бу һәрикәт давамида хитай һөкүмити коллектип яшаш вә коллектип игидарчилиқ қилиш баһаниси билән, уйғур диярида йәрлик хәлқниң өзлиригә тәвә йәр-земини вә мал-мүлүклирини мусадирә қилип, уларни омумийүзлүк тизгинләш мәқситини ишқа ашурған. Буниң типик мисали шуки, әң дәсләптә, уйғур мәһәллилиридики кона дәрәхләр кесиветилип, униң орниға йеңи дәрәхләр тикилгән. Дәррен байлер 2015-йили хотәнгә барған вақтида зиярәт қилған мәлум йезидики йәрлик хәлқниң инкасичә, бу йезида һазирғичилик үч қетим тарихий характерлиқ “дәрәх кесиш” һадисиси йүз бәргән болуп, һәр қетим “ғәрбий шимални ечиш” яки “мәбләғ селиш қурулуши” қатарлиқ сәвәбләрни көрситип, тарихтин буян шу җайларни көкәртип кәлгән йәрлик дәл-дәрәхләрни йоқитип кәлгән икән. Һалбуки, уйғурлар бурунқи кона йәрлик дәл-дәрәхләрдә әҗдадлириниң қан-тәри вә роһи бар дәп қарайдикән, шундақла улар әзәлдин тартип дәл-дәрәхләрни вә тәбиий муһитни қоғдашқа етибар берип кәлгәникән. Әйни вақитта дәррен байлер зиярәт қилған уйғурлар бу қилмишни “йәрлик хәлқниң бу земинниң қәдимки тарихи билән болған мунасивитини үзүветиш” дәп ипадилигән.

maginechina

Шундақ дәп ейтишқа болидуки, коммуналаштуруш шоари астидики бир қатар вәйран қилишлар, шундақла униң кичиккинә бир картиниси болған “дәл-дәрәх кесиш” һадисиси пәқәтла тунҗи сигналдур. Униңдин кейин техиму зор мәһрум қалдуруш долқунлири көтүрүлгән. Йәни хитай һөкүмити “асасий әслиһә қурулуши” намида уйғур райониға туташтурулған ташйол вә төмүр йолларниң бәрпа қилиниши билән тәң, уйғур райониниң нефит вә тәбиий газ қатарлиқ байлиқлирин шиддәт билән хитай өлкилиригә тошушни тезләштүргән. Уйғур райониға селинған зор миқдардики иқтисадий мәбләғ түрткиси билән, ғайәт зор түркүмдики хитай көчмәнлириниң пахта териш қатарлиқ баһаниләр билән уйғур райониға келип йәрлишишигә шараит яритип берилди. Гәрчә “асасий әслиһә қурулуши” хитайниң ичкири өлкилиригә мисли көрүлмигән тәрәққият вә иқтисадий мәнпәәт яритип бәргән болсиму, лекин йәрлик уйғур деһқанлириниң вәзийитини қийинлаштуруп, иқтисадий әһвалиниң начарлишишини кәлтүрүп чиқарди. Терилғу йәрлириниң һөкүмәт тәрәптин тартивелиниши, мәһсулатларниң һөкүмәт бәлгиләп бәргән хитай завутлириға мәҗбурий сетилиши қатарлиқ сәвәбләр уйғур деһқанлирини намратлиқ вә беқиндилиқ һалитигә дучар қилди. Ундин башқа тохтамларни имзалашқа мәҗбурлаш, мәҗбурий әмгәк, һашар вә һөкүмәткә тапшурулидиған селиқларниң ешип кетиши қатарлиқ амиллар уйғур деһқанлириниң тартиватқан зулумини ашуруп, хитай һөкүмити тәрипидин талан-талаҗ қилинишини техиму тезләштүривәтти.

Мәйли дәррен байлер болсун яки башқа тәтқиқатчилар болсун, хитай даирилириниң уйғурларни юрт маканлиридин “көчүрүш” мәсилисини “мәһрумлуқ” нустисидин толиму инчикә мулаһизә қилған. Тәтқиқатчи сам тайнен (Sam Tynen) өзиниң “хитайниң ғәрбий-шималидики 3 басқучлуқ мәһрум қалдуруш” намлиқ мақалисидә, уйғурларға қаритилған йәнә бир қетимлиқ “мәһрум қалдуруш” сияситиниң 2003-йилидин башланған “әмгәк күчлирини йөткәш” программиси мунасивити билән мәйданға кәлгәнликини билдүриду. У йәнә өзиниң уйғур диярида 2014-йилдин 2017-йилғичә елип барған зиярәт вә тәкшүрүш җәрянидики әмәлий мисаллар арқилиқ, уйғурларға қаритилған “мәһрум қалдуруш” сияситиниң төвәндикидәк 3 басқуч бойичә йүргүзиливатқанлиқини баян қилиду: бу басқучлар йезидин шәһәргә көчүш, шәһәрдә сиғдурулмаслиқ вә шәһәрдин һәйдилиш қатарлиқлар. Бу сиясәт асасән уйғур яшлириға қаритилған болуп, аввал түрлүк васитиләр билән яшларни шәһәргә келип әркин тәрбийәлиниш вә әркин хизмәт пурсити издәшкә зорлаш; уйғур яшлири йезилардики йәрлири вә өй-маканлирини ташлап шәһәрләргә көчүп кәлгәндин кейин, күтүлмигән иҗтимаий бесим вә қатму қат қамалларға учраш сәвәбидин ишсизлиқ, қиммәтсизләштүрүлүш вә кәмситилиш қатарлиқ талапәтләргә дучар болған. Бу нуқтидин тәһлил қилғинимизда, хитай даирилириниң уйғур яшлирини шәһәрләргә җәлп қилип келиши, уларни қапқанға дәсситип қилтаққа чүшүрүш һийлисидин башқа нәрсә әмәс иди; хитай даирилири 2014-йилдин башлап күчәп тәшвиқ қиливатқан “террорлуққа қарши хәлқ һәрикити” қозғап нурғун уйғур яшлириниң йезида қалған аилә әзалирини тутқун қилиш арқилиқ, шәһәргә кәткән яшларни қайтип келишкә мәҗбурлиған. Улар йезиға қайтқан һаманла, аталмиш “тәрбийәләш мәркәзлири” дәп аталған җаза лагерлириға яки түрмиләргә ташланған. Ақивәттә уларниң йезидики терилғу йәрлири, өй-маканлири тартивелинған, шәһәрдики туралғу җайлири яки дукан, хизмәт орунлириму бошитилип печәтләнгән вә һөкүмәтниң илкигә өтүп кәткән.

Ундақта, бу хил “мәһрум қалдуруш” сиясити, хитай дөлити вә уйғурларға қандақ пайда-зиянларни елип кәлди? кесип ейтишқа болидуки, “мәһрум қалдуруш” сиясити уйғур районидики көчмән хитай пуқралириға мәнпәәт вә һиммәт елип кәлгән алтун пурсәткә айланған болса, уйғурларға “бүйүк мәһрумлуқ” қисмити елип кәлди. Уйғурларға “сапасиз” вә “қалақ” тамғиси урулуп, уларни өй-макан, мал-варан вә юртлиридин айрип ташлиди. Ундин башқа йәнә системилиқ һалда уйғурларниң диний-етиқади, тил вә мәдәнийәт кимлики ғайәт зор бесимға дуч келип, һәр җәһәттин хитайниң сиясий оюнлириниң қурбани болуп қелиштәк қисмәтләргә дуч кәлди.

Сам тайнен мәзкур мақалисидә, хитай көчмәнлириниң уйғур райониға пиланлиқ вә көләмлик һалда көчүрүлүшиниң 1940-йиллиридин башлап рәсмий йолға қоюлғанлиқи, шуниңдин буянқи узун йиллар мабәйнидә уйғур дияриға көчүп кәлгән ғайәт зор хитай көчмәнлириниң районда интайин еғир болған мустәмликичиликини шәкилләндүргәнликини тәкитләйду.

Гәрчә хитай мустәмликичилириниң уйғурлар яшиған земинидики тәбиий байлиқларни булаң-талаң қилиш ғәризи мәнчиң импирийәси шәрқий түркистанни мустәмликә қилған вақитлардин тартипла башланған. Һалбуки, улар өткән әсирниң 90-йиллири вә 2000-йилларниң башлириға кәлгәндә, хитай коммунист һөкүмитиниң уйғурларниң йәр-земинлири вә байлиқлириға чаң селиш дәриҗиси тарихтики әң йоқури дәриҗигә йетип, уйғурлар пүткүл милләт гәвдиси билән өз юртлирида бүйүк мәһрумлуқниң қурбаниға айланған.

1986-Йилидин башлапла узун йил уйғур дияриниң қәшқәр, қумул вә үрүмчи қатарлиқ шәһәрлиридә уйғурларниң иҗтимаий һаяти һәққидә чоңқур қатламлиқ етнографийәлик тәтқиқатларда болған уйғуршунас вә антрополог илдико беллерхан (Ildikó Bellér-Hann) ханим “бүйүк мәһрумлуқ” (Great Dispossession) намлиқ китабида, уйғурлар дучар болған “мәһрумлуқ” қисмитини пәрқлиқ бир нуқтидин көзитип тәһлил йүргүзгән. Илдико ханим сиясий-иҗтимаий нуқтиийнәзәрдин нөвәттә уйғурлар учраватқан зулумниң тарихта мисли көрүлүп бақмиған бир зулум икәнлики, уйғурларға роһий зәхмәт елип кәлгән бу сиясәтниң уйғурларға ялғуз маддий җәһәттин зиян селипла қалмай, бәлки уйғурларни “мәниви вә мәдәнийәт җәһәттин мәһрум қалдуруш” қилмиши икәнликини илгири сүриду.

Йиғип ейтқанда, хитай мустәмликичилири йүзгүзиватқан мәһрум қалдуруш-мустәмликә сиясити, уйғурларни маддий вә мәниви байлиқлиридин мәһрум қалдуруп, кәң көләмдә тутқун қилиниш, ишсизлиқ вә чәткә қеқилиш қатарлиқ қисмәтләргә муптила қилмақта. Йәнә бир җәһәттин уларниң мәдәнийәт мираслирини вәйран қилип, кимликини хирәләштүрмәктә. Хитайниң бүгүн уйғурларға елип бериватқан бу қирғинчилиқи, тарихитики барлиқ мустәмликичиләрниң мустәмликә қилинғучиларға йүргүзгән “мәһрум қалдуруш” истратегийәсидин қилчә пәрқи болмиған мустәмликә сияситидур.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.