Xitay mustemlikisi we Uyghurlardiki mehrumluq

Uyghurlar öz wetinide mejburiy yoqalmaqta.

Mehrumluq-tarixshunasliq, jem'iyetshunasliq we siyasiy iqtisad tarixida meydan'gha kelgen bir uqum bolup, u eng deslepte gherbiy yawropa we asiyaning siyasiy iqtisad tarixini tetqiq qilghuchilarning eserliride körülgen. Bu marksizim nezeriyechilirimu bu uqumgha melum derijide yandashqan bolup, ularning ilgiri sürüshiche, kapitalistlar mal-mülük we bayliq toplash arqiliq ékspilatatsiyeni ishqa ashurupla qalmastin, belki payda élish hésabigha bashqilarni mehrumluqqa muptila qilidiken. Wahalenki, mustemlike qilin'ghan dölet we xelqlerge nisbeten éytqanda, mehrumluq ularning da'imliq qismetliridin biri bolup, mustemlikichiler türlük yollar arqiliq mustemlike obéyktlirini hemme nersidin mehrum qaldurushqa tirishidu. Yeni mustemlikichiler, hem körinidighan hem közge körünmeydighan nuqtilardin mustemlike obéyktlirini mehrum qalduridu shundaqla ulargha tewe bolghan barliq te'elluqatlirini tartiwalidu. Mustemlike qilin'ghuchi xelqqe nisbeten éytqanda, mehrumluq-ishlepchiqirish munasiwetlirining özgirishi, igidarchiliq qiliwatqan yerlirining tawarlashturulushi, emgek xaraktérining yallanma emgekke özgirishi we qimmetning kontrol qilinishi qatarliq tüzülme özgirishlirining yüz bérishidin dérek béridu.

Bu atalghugha téximu toluqraq éniqlima bérish üchün, mustemlikichilik we kapitalizim üstide izden'gen tetqiqatchilarning közqarashlirigha nezer sélishqa toghra kélidu. Mesilen, tetqiqatchi nensi firazér (Nancy Frazer) ning “Irqchiliq kapitalizmidiki mehrum qaldurush we ékspilatatsiye” namliq maqaliside déyilishiche, bu xil mehrum qaldurush qilmishi adette hakimiyet küchi we toxtamni qalqan qilish arqiliq “Qanunluq” yollar bilen xelqning mal-mülkini tartiwélish, emgikini süyi'istémal qilish herikitini körsitidiken.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqining yene bir türlük ipadisi bolghan mehrum qaldurush qilmishi heqqide jem'iyetshunaslar we Uyghurshunaslarmu türlük nuqti'iynezerlerni otturigha qoyup kelmekte. Amérikaliq Uyghurshunas we antropolog derrén baylér (Darren Byler) 2022-yili neshr qilin'ghan “Térrorluq kapitalizmi” namliq kitabida, Uyghurlarni obyékt qilghan “Mehrum qaldurush” siyasiti heqqide etrapliq mulahize yürgüzgen. Derrén baylér, Uyghurlargha qaritilghan mehrum qaldurush siyasitining mahiyitini “Térrorluq kapitalizmi” gha oxshatqan. Chünki xitayning dölet sistémisi we hakimiyet apparatliri Uyghur qatarliq türkiy milletlerning étnik, irqiy we diniy jehettin perqliq bolushini “Térrorluq” qa baghlap, ularni ghayet zor mehrumluqning qurbanigha aylandurushni, shundaqla bu aridin payda élishni meqset qilmaqtiken.

Derrén baylér yene xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan “Mehrum qaldurush” siyasitining tarixini 1950-yillarning béshida xitay kompartiyesining Uyghurlar wetinide élip barghan “Yer islahati” we “Kommunalashturush” herikitige baghlaydu. Uyghurlarning ijtima'iy we ishlepchiqirish hayatigha chong tesir körsetken bu heriket dawamida xitay hökümiti kolléktip yashash we kolléktip igidarchiliq qilish bahanisi bilen, Uyghur diyarida yerlik xelqning özlirige tewe yer-zémini we mal-mülüklirini musadire qilip, ularni omumiyüzlük tizginlesh meqsitini ishqa ashurghan. Buning tipik misali shuki, eng deslepte, Uyghur mehelliliridiki kona derexler késiwétilip, uning ornigha yéngi derexler tikilgen. Derrén baylér 2015-yili xoten'ge barghan waqtida ziyaret qilghan melum yézidiki yerlik xelqning inkasiche, bu yézida hazirghichilik üch qétim tarixiy xaraktérliq “Derex késish” hadisisi yüz bergen bolup, her qétim “Gherbiy shimalni échish” yaki “Meblegh sélish qurulushi” qatarliq seweblerni körsitip, tarixtin buyan shu jaylarni kökertip kelgen yerlik del-derexlerni yoqitip kelgen iken. Halbuki, Uyghurlar burunqi kona yerlik del-derexlerde ejdadlirining qan-teri we rohi bar dep qaraydiken, shundaqla ular ezeldin tartip del-derexlerni we tebi'iy muhitni qoghdashqa étibar bérip kelgeniken. Eyni waqitta derrén baylér ziyaret qilghan Uyghurlar bu qilmishni “Yerlik xelqning bu zéminning qedimki tarixi bilen bolghan munasiwitini üzüwétish” dep ipadiligen.

maginechina

Shundaq dep éytishqa boliduki, kommunalashturush sho'ari astidiki bir qatar weyran qilishlar, shundaqla uning kichikkine bir kartinisi bolghan “Del-derex késish” hadisisi peqetla tunji signaldur. Uningdin kéyin téximu zor mehrum qaldurush dolqunliri kötürülgen. Yeni xitay hökümiti “Asasiy eslihe qurulushi” namida Uyghur rayonigha tutashturulghan tashyol we tömür yollarning berpa qilinishi bilen teng, Uyghur rayonining néfit we tebi'iy gaz qatarliq bayliqlirin shiddet bilen xitay ölkilirige toshushni tézleshtürgen. Uyghur rayonigha sélin'ghan zor miqdardiki iqtisadiy meblegh türtkisi bilen, ghayet zor türkümdiki xitay köchmenlirining paxta térish qatarliq bahaniler bilen Uyghur rayonigha kélip yerlishishige shara'it yaritip bérildi. Gerche “Asasiy eslihe qurulushi” xitayning ichkiri ölkilirige misli körülmigen tereqqiyat we iqtisadiy menpe'et yaritip bergen bolsimu, lékin yerlik Uyghur déhqanlirining weziyitini qiyinlashturup, iqtisadiy ehwalining nacharlishishini keltürüp chiqardi. Térilghu yerlirining hökümet tereptin tartiwélinishi, mehsulatlarning hökümet belgilep bergen xitay zawutlirigha mejburiy sétilishi qatarliq sewebler Uyghur déhqanlirini namratliq we béqindiliq halitige duchar qildi. Undin bashqa toxtamlarni imzalashqa mejburlash, mejburiy emgek, hashar we hökümetke tapshurulidighan séliqlarning éship kétishi qatarliq amillar Uyghur déhqanlirining tartiwatqan zulumini ashurup, xitay hökümiti teripidin talan-talaj qilinishini téximu tézleshtüriwetti.

Meyli derrén baylér bolsun yaki bashqa tetqiqatchilar bolsun, xitay da'irilirining Uyghurlarni yurt makanliridin “Köchürüsh” mesilisini “Mehrumluq” nustisidin tolimu inchike mulahize qilghan. Tetqiqatchi sam taynén (Sam Tynen) özining “Xitayning gherbiy-shimalidiki 3 basquchluq mehrum qaldurush” namliq maqaliside, Uyghurlargha qaritilghan yene bir qétimliq “Mehrum qaldurush” siyasitining 2003-yilidin bashlan'ghan “Emgek küchlirini yötkesh” programmisi munasiwiti bilen meydan'gha kelgenlikini bildüridu. U yene özining Uyghur diyarida 2014-yildin 2017-yilghiche élip barghan ziyaret we tekshürüsh jeryanidiki emeliy misallar arqiliq, Uyghurlargha qaritilghan “Mehrum qaldurush” siyasitining töwendikidek 3 basquch boyiche yürgüziliwatqanliqini bayan qilidu: bu basquchlar yézidin sheherge köchüsh, sheherde sighdurulmasliq we sheherdin heydilish qatarliqlar. Bu siyaset asasen Uyghur yashlirigha qaritilghan bolup, awwal türlük wasitiler bilen yashlarni sheherge kélip erkin terbiyelinish we erkin xizmet pursiti izdeshke zorlash؛ Uyghur yashliri yézilardiki yerliri we öy-makanlirini tashlap sheherlerge köchüp kelgendin kéyin, kütülmigen ijtima'iy bésim we qatmu qat qamallargha uchrash sewebidin ishsizliq, qimmetsizleshtürülüsh we kemsitilish qatarliq talapetlerge duchar bolghan. Bu nuqtidin tehlil qilghinimizda, xitay da'irilirining Uyghur yashlirini sheherlerge jelp qilip kélishi, ularni qapqan'gha dessitip qiltaqqa chüshürüsh hiylisidin bashqa nerse emes idi؛ xitay da'iriliri 2014-yildin bashlap küchep teshwiq qiliwatqan “Térrorluqqa qarshi xelq herikiti” qozghap nurghun Uyghur yashlirining yézida qalghan a'ile ezalirini tutqun qilish arqiliq, sheherge ketken yashlarni qaytip kélishke mejburlighan. Ular yézigha qaytqan hamanla, atalmish “Terbiyelesh merkezliri” dep atalghan jaza lagérlirigha yaki türmilerge tashlan'ghan. Aqiwette ularning yézidiki térilghu yerliri, öy-makanliri tartiwélin'ghan, sheherdiki turalghu jayliri yaki dukan, xizmet orunlirimu boshitilip péchetlen'gen we hökümetning ilkige ötüp ketken.

Undaqta, bu xil “Mehrum qaldurush” siyasiti, xitay döliti we Uyghurlargha qandaq payda-ziyanlarni élip keldi? késip éytishqa boliduki, “Mehrum qaldurush” siyasiti Uyghur rayonidiki köchmen xitay puqralirigha menpe'et we himmet élip kelgen altun pursetke aylan'ghan bolsa, Uyghurlargha “Büyük mehrumluq” qismiti élip keldi. Uyghurlargha “Sapasiz” we “Qalaq” tamghisi urulup, ularni öy-makan, mal-waran we yurtliridin ayrip tashlidi. Undin bashqa yene sistémiliq halda Uyghurlarning diniy-étiqadi, til we medeniyet kimliki ghayet zor bésimgha duch kélip, her jehettin xitayning siyasiy oyunlirining qurbani bolup qélishtek qismetlerge duch keldi.

Sam taynén mezkur maqaliside, xitay köchmenlirining Uyghur rayonigha pilanliq we kölemlik halda köchürülüshining 1940-yilliridin bashlap resmiy yolgha qoyulghanliqi, shuningdin buyanqi uzun yillar mabeynide Uyghur diyarigha köchüp kelgen ghayet zor xitay köchmenlirining rayonda intayin éghir bolghan mustemlikichilikini shekillendürgenlikini tekitleydu.

Gerche xitay mustemlikichilirining Uyghurlar yashighan zéminidiki tebi'iy bayliqlarni bulang-talang qilish gherizi menching impiriyesi sherqiy türkistanni mustemlike qilghan waqitlardin tartipla bashlan'ghan. Halbuki, ular ötken esirning 90-yilliri we 2000-yillarning bashlirigha kelgende, xitay kommunist hökümitining Uyghurlarning yer-zéminliri we bayliqlirigha chang sélish derijisi tarixtiki eng yoquri derijige yétip, Uyghurlar pütkül millet gewdisi bilen öz yurtlirida büyük mehrumluqning qurbanigha aylan'ghan.

1986-Yilidin bashlapla uzun yil Uyghur diyarining qeshqer, qumul we ürümchi qatarliq sheherliride Uyghurlarning ijtima'iy hayati heqqide chongqur qatlamliq étnografiyelik tetqiqatlarda bolghan Uyghurshunas we antropolog ildiko béllérxan (Ildikó Bellér-Hann) xanim “Büyük mehrumluq” (Great Dispossession) namliq kitabida, Uyghurlar duchar bolghan “Mehrumluq” qismitini perqliq bir nuqtidin közitip tehlil yürgüzgen. Ildiko xanim siyasiy-ijtima'iy nuqti'iynezerdin nöwette Uyghurlar uchrawatqan zulumning tarixta misli körülüp baqmighan bir zulum ikenliki, Uyghurlargha rohiy zexmet élip kelgen bu siyasetning Uyghurlargha yalghuz maddiy jehettin ziyan sélipla qalmay, belki Uyghurlarni “Meniwi we medeniyet jehettin mehrum qaldurush” qilmishi ikenlikini ilgiri süridu.

Yighip éytqanda, xitay mustemlikichiliri yüzgüziwatqan mehrum qaldurush-mustemlike siyasiti, Uyghurlarni maddiy we meniwi bayliqliridin mehrum qaldurup, keng kölemde tutqun qilinish, ishsizliq we chetke qéqilish qatarliq qismetlerge muptila qilmaqta. Yene bir jehettin ularning medeniyet miraslirini weyran qilip, kimlikini xireleshtürmekte. Xitayning bügün Uyghurlargha élip bériwatqan bu qirghinchiliqi, tarixitiki barliq mustemlikichilerning mustemlike qilin'ghuchilargha yürgüzgen “Mehrum qaldurush” istratégiyesidin qilche perqi bolmighan mustemlike siyasitidur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.