Weziyet analizchiliri: “Namratliq we muqimsizliqning sewebi Uyghurlarning siyasiy, iqtisadiy jehettiki hoquqsizliqi”

Kochilarda ish kütüp yatqan Uyghur ishsizlar. 2016-Yili küz (orni éniq emes).

14-Féwral xoten guma pichaqliq hujumidin kéyin, xitay taratquliri rayonda qattiq bixeterlik tedbirliri élin'ghanliqini xewer qilish bilen bille, xoten'ge bériliwatqan tereqqiyat yardem sommisini bulturqidin 30.86% Ashurghanliqini xewer qildi. Radiyomiz xotendin igiligen ehwallardinmu xotenning xitaydiki namrat rayonlarning biri ikenliki we yillardin buyan bu mesilining hel bolmighanliqi ashkarilan'ghan idi. Chet'ellerdiki siyasiy weziyet analizchilirining qarishiche, namratliqni tügitish sho'ari xitay kompartiyisining izchil dawamlishiwatqan teshwiqati bolsimu, emma bu mesilining hel bolmasliqigha Uyghurlarning siyasiy hoquqi we rayonning iqtisadiy tereqqiyatidiki xojayinliq ornining yillardin buyan kapaletke ige qilinmasliqi qatarliq köp xil amillar seweb bolghan.

Xitayning“Shinjang géziti” ning ötken heptidiki xewiride, Uyghur aptonom rayonluq hökümetning testiqlishi bilen xoten wilayitige bu yilliq pilanda 32 milyon 900 ming som az sanliq milletler tereqqiyat sommisi testiqlighanliqi we buning bulturqidin 30.86% Köplüki xewer qilindi.

Undin bashqa, xoten gézitining 27-féwral düshenbe künidiki xewiridin melum bolushiche, xotenning kériye nahiyisige bu yilliq pilanda 95.55 Milyon som yardem sommisi testiqlan'ghan bolup, xewerde bu pulning “Bir kent‏-bir siyaset, bir a'ile‏-bir layihe” belgilimisi boyiche, kériye nahiyisidiki baqmichiliq, ormanchiliq, baghwenchilik, qol-hünerwenchilik kesipliri tereqqiyatidiki 15 türge serp qilinidighanliqi eskertilgen.

Radiyomiz xoten wilayiti, xoten nahiyisi, kériye, guma nahiyiliridiki hökümet organlirigha téléfon qilip, 14-féwral guma pichaqliq hujumidin kéyinki xoten weziyiti we xitay teshwiqatidiki namratliqni yölesh tereqqiyat sommisi heqqidiki ehwallarni igileshke tirishqan bolsaqmu, emma xoten wilayetlik xelq hökümiti qatarliq jaylargha qilghan téléfonimiz jawabsiz qaldi.

Guma nahiyilik saqchi idarisige qilghan téléfonimiz we xoten nahiyisidiki saqchixanilargha qilghan téléfonimiz ulan'ghan bolsimu, emma téléfonimizni alghan saqchi xadimliri rayon weziyiti heqqidiki so'allirimizgha jawab bérelmeydighanliqini bildürüp téléfonni qoyuwetti.

Xitay hökümitining Uyghur siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan chet'ellerdiki pa'aliyetchilerdin amérikidiki “Puqralar küchi” teshkilatining bashliqi yang jyenli ependi we dunya Uyghur qurultiyining teshwiqat ishlirigha mes'ul mu'awin re'isi perhat muhemmet ependilerning qarishiche, xitay kommunist hökümitining Uyghur diyarigha hökümranliq qiliwatqan 60 yildin buyan rayonda yürgüzüwatqan mustemlike xaraktéridiki bir qatar radikal siyasetliri Uyghurlarning naraziliqini qozghap rayonda bir qatar qarshiliq heriketlirige seweb boluwatqan asasiy amil.

“Puqralar küchi” teshkilatining bashliqi yang jyenli ependi xitay hökümitining atalmish namratlarni yölesh, shinjanggha yardem sho'arining quruq we yalghandin oydurulghan teshwiqat ikenlikini, naraziliq sewebining Uyghurlarning öz zéminidiki siyasiy jehettiki hoquqsizliq, iqtisadiy tereqqiyatning sirtida qaldurulush, milliy örp-aditi we étiqadi basturulush qatarliq köp amillargha munasiwetlik ikenlikini tekitlidi.

Yang jyenli ependi xitay hökümitining Uyghur siyasitidiki xata yönilishini tenqidlep: “Kompartiye hökümitining Uyghur siyasitide yillardin buyan tolimu éghir bir xataliqqa yol qoyuluwatidu. Ularning qarishiche, Uyghurlarning naraziliqi we qarshiliq heriketlirige iqtisadiy mesile seweb bolghan. Peqet iqtisadiy mesililer hel bolsa, Uyghurlarning naraziliqi pesiyidu, qarshiliq heriketlirimu toxtaydu. Shunga xitay kommunist hökümiti 60 yildin buyanqi teshwiqatida izchil halda ‛shinjanggha yardem‚ teshwiqatini dawamlashturup keldi. Uyghur mesilisini hel qilishta emeliy tedbir qollanmidi” dédi.

Yang jyenli ependi xitay hökümitining Uyghur siyasitidiki xataliqlar heqqide toxtilip, xitay teshwiqatidiki “Namratlarni yölesh yardem meblighi” din menpe'etdar bolghuchilarning aldi bilen rayondiki xitay köchmenliri ikenlikini tekitlep mundaq dédi: “Emeliyette bu yerde muhim bir mesile, atalmish yardem sommisi emeliyette héchqachan Uyghurlar üchün ishlitilmeydu. Chünki, bu zémin xitaylarning hökümranliqi astida. Rayondiki barliq 1-qol bashliqlarning hemmisi xitaylar. Xitaylar siyasetni kontrol qildi dégenlik, rayonning iqtisadiy tereqqiyat hoquqimu xitaylarning qolida dégenlik. Shunga Uyghurlar öz zéminida siyasiy we iqtisadiy jehettin hoquqsiz, medeniyet, örp-adet jehettin yeklinish hetta kemsitilishke uchrap keldi. Shunga iqtisadiy yardem namidiki pullar Uyghurlar üchün ishlitilmeydu dégen qarash tekitlenmekte.”

Yang jyenli ependi yene, Uyghurlarning naraziliqini qozghighan muhim mesilining milliy menpe'et mesilisi ikenlikini tekitlep, xitay hökümitining yillardin buyan bu mesililerni hel qilishta héchqachan tirishchanliq körsetmigenlikini tenqidlidi.

Yang jyenli mundaq dédi:“Yene bir muhim mesile, Uyghurlarning naraziliqini qozghighan mesile qandaqtur xitay teshwiqatidikidek iqtisadiy mesile emes, belki Uyghurlarning milliy menpe'et mesilisi. Uyghurlar xitaylardin tamamen perqliq bolghan bir millet, Uyghurlarning özige xas étnik alahidiliki, chiray shekli, tili, tarixi-medeniyiti, diniy étiqadi we örp-aditi bar. Xitay hökümiti yerlik Uyghurlarning musteqil, özini bashqurushini étirap qilmighan halettimu, Uyghurlargha özini -özi idare qilidighan toluq aptonomiyilik hoquq bérishi kérek. Milliy til, medeniyet, örp-adet, diniy étiqadi qatarliqlar qoghdilishi kérek. Emma, xitay hökümiti bularning héchqaysini kapaletke ige qilmidi. Bundaq ehwalda, elwette Uyghurlarning naraziliqi küchiyidu. Qarshiliq heriketlirimu tügimeydu. Shunga men xitay hökümitini tamamen xata siyaset yürgüzüwatidu dep qaraymen.”

Dunya Uyghur qurultiyining teshwiqat ishlirigha mes'ul mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi, özining ilgiri xitayda muxbir bolup ishligen mezgilide, xotendiki namratliq mesilisi heqqide mexsus tekshürüsh élip bérip, rayondiki namratliq sewebi heqqide izden'genlikini bildürdi.

Xitayning beydu toridiki uchur menbeliride, xoten wilayiti xitaydiki namrat rayonlar qataridin orun alghan. Melum bolushiche, xotenning lop, chira, nye,guma qatarliq nahiyiliri xitaydiki eng namrat 47 nahiye tizimlikidin orun alghan. Perhat muhemmidi ependi xitay hökümitining ilgiriki yillardimu “Shinjanggha yardem, namratlarni yölesh” teshwiqatini qilip kelgen bolsimu, emma héchqachan Uyghurlargha menpe'et yetküzidighan emeliy ish qilmighanliqini tekitlep, özining muxbirliq qilghan mezgillerdiki emeliy weqelerni neqil aldi.

Perhat muhemmidi ependi xoten diyarining bayliqi teswirlen'gen tarixi pakitlarnimu neqil élip, qashtéshi qatarliq tebi'iy bayliqi, gilemchilik, etleschilik qatarliq qol-hünerwenchiliki, karwan sodisi tereqqiy qilghan xotenliklerni bügünkidek namratliq haletke yüzlendürüshke xitay hökümiti yürgüzgen eslidiki milliy igilikni weyran qilish, rayondiki yer asti-yer üsti bayliqlirini igiliwélish, Uyghurlargha qarita siyasiy jehettin hoquqsizlandurush, iqtisadiy jehettin menpe'et bermeslik qatarliq milliy barawersizlik siyasiti keltürüp chiqarghanliqini tekitlep, bu xil milliy basturush siyasiti özgermise, rayondiki naraziliq we qarshiliqning yenila dawamlishidighanliqini tekitlidi.