Хитайниң “җәнубий шинҗаң хизмәт йиғини” вә униң уйғур ирқий қирғинчилиқи билән болған мунасивити

Хитай 26-феврал үрүмчидә аталмиш “җәнубий шинҗаң хизмәт йиғини” ни ачқан. Мәзкур йиғинға шинҗаң уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари ма шиңруй риясәтчилик қилған. Ма шиңруй: ши җинпиңниң йеңи дәврдики хитайчә алаһидиликкә игә сотсиялизм идийәсини йетәкчи қилип, ши җинпиңниң шинҗаң хизмити йиғинидики муһим сөзиниң роһиға асасән, партийәниң йеңи дәврдики шинҗаңни идарә қилиш истратегийәсини әмәлийләштүрүш; шундақла, ‛шинҗаң бир шаһмат тахтиси, җәнубий шинҗаң болса бу шаһмат тахтисиниң көзи‚дегән сөзниң чоңқур мәнисини вә әмәлий тәләплирини яхши игиләп, бихәтәрлик асасида тәрәққий қилдуруш, бихәтәрлик асасида ечиветишни чиң тутуп, җәнубий шинҗаңниң тәрәққиятиға тосалғу болидиған һалқилиқ амилларни тепип чиқип вә һәл қилип, хитайчә заманивилишишта шинҗаңни сәптин чүшүрүп қоймаслиққа капаләтлик қилиш” ни тәкитлигән.

Ундақта аталмиш “җәнубий шинҗаң хизмәт йиғини” зади қандақ йиғин?

“җәнубий шинҗаң хизмәт йиғини” болса, қәшқәр, хотән, ақсу, қизилсу, байинғолин қатарлиқ җайларни башқуруш, болупму бу җайлардики уйғурларни пүтүнләй тизгинләш мәқситидә ечилидиған йиғин һесаблиниду. Мәзкур йиғин дәсләп 2014-йили ечилған болуп, әйни чағда “әсәбийликни йоқитиш, террорлуққа зәрбә бериш вә милләтләр иттипақлиқини күчәйтиш” мәзкур йиғинниң баш темиси болған. Шуниңдин етибарән бу йиғин көп қетим ечилған болуп, һазирға қәдәр қанчә қетим ечилғанлиқиға даир учур йәнила намәлум. Әмма бу йиғинниң аталмиш иқтисадий тәрәққият намида уйғурларға қарита мәдәнийәт вә ирқий қирғинчилиқ елип бериш үчүнла ечилғанлиқида шәк йоқ. Бундақ дейишимиздики сәвәбму, мәзкур йиғинниң асасән төвәндики бир қанчә нуқтилардин һалқип бақмиғанлиқи үчүндур. Йәни, бу йиғин давамлиқ җәнубий шинҗаңни муқимлиқ вә бихәтәрлик шәрти астида тәрәққий қилдуруш; әсәбийликни түгитиш сиясити астида диний паалийәтләрни қаттиқ чәкләш, уйғурларниң диний әркинликлирини боғуш; милләтләр иттипақлиқи намида уйғур тили, мәдәнийәт, маарипини чәкләп, уйғурларни хитайларға ассимилятсийә қиливетиш; зор көләмдә хитай көчмәнлирини көчүрүп келиш; уйғурларни хитай өлкилиригә йөткәш яки башқа юртларға тарқақлаштуруш қатарлиқлардур.

Йеқинқи йиллардин буян, хитай аталмиш “җәнубий шинҗаңни тәрәққий қилдуруш” шоари астида, бир қатар сиясәтләрни оттуриға чиқирип, аталмиш иқтисадий тәрәққият вә ул әслиһәлири қурулуши арқилиқ җәнубий шинҗаңниң намрат һалитини өзгәртидиғанлиқини җар селип кәлди. Әмма аталмиш “тәрәққият сиясити” ниң кәйнидә кишини чөчүтидиған бир һәқиқәт йошурунған болуп, бу һәқиқәт дәл, хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ пилани иди.

2014-Йилидин буян хитай көп қетим аталмиш “шинҗаң хизмәт йиғини” чақирған болуп, җәнубий уйғур елиға қаратқан сиясәтлирини тохтимай йеңилап турди. Аталмиш “җәнубий шинҗаң хизмәт йиғини” ни хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ пиланиниң ядроси десәк тамамән болиду. Чүнки, аталмиш йиғинда изчил тәкитлинип кәлгән җәнубий уйғур елидә “әсәбийлик вә террорлуқни йоқитиш” шоари, әмәлийәттә җәнубий уйғур елини уйғурсизлаштурушни нишан қилған. Бу вәҗидин хитай җәнубий уйғур елидә мәҗбурий шәкилдики хитайлаштуруш сиясәтлирини йолға қоюп, уйғурларниң әнәниви турмуш адәтлирини пүтүнләй вәйран қилди. Шундақла уйғурларни әслидики милләт алаһидилики пүтүнләй пәрқлиқ болған, мустәқил тил, мәдәнийәт вә тарихий арқа көрүнүшкә игә болған һаләттин, мәдәнийәтсиз, кимликсиз, милләтсиз бир топлуққа айландурушқа тиришти.

Хитай аталмиш “җәнубий шинҗаңни тәрәққий қилдуруш” сиясәтлирини күчәп тәшвиқ қилди. Лекин бу “тәрәққият сиясәтлири” уйғурларниң турмуш сәвийәсини юқири көтүрүш әмәс, бәлки уларни йилдин йилға намратлиқ патқиқиға патуруп кәлди. Андин хитай “намратлиқ” ни баһанә қилип, уйғурларниң йәрлирини қайта тәқсим қилиш, хитай көчмәнлирини көчүрүп келиш, йәрләштүрүш вә ярдәм бериш арқилиқ, уйғурларниң яшаш муһити вә иқтисадий мәнпәәтигә тәһдит пәйда қилди. Хитайларниң җәнубий уйғур елиға көпләп йәрләштүрүлүши вә бу мәсилиниң уйғурларниң мәнпәәтигә зиян йәткүзүши, уйғурлар билән хитай аққунлири арисидики зиддийәтләрни техиму еғирлаштурди. Демәк хитай, уйғурларни яшаш имканлиридин айриш арқилиқ, уларниң мустәқил милләт гәвдисини набут қилиш, бу арқилиқ уларни өзи үстидики һәрқандақ зулумға болған қаршилиқ иқтидарини йоқатмақчи болди.

“шинҗаң бир шаһмат тахтиси, җәнубий шинҗаң болса бу шаһмат тахтисиниң көзи” дегән сөзниң худди ма шиңруй ейтқандәк “чоңқур мәнаси бар” лиқи муқәррәр. Хитай йеқинқи йиллардин буян бу сөзни тохтимай тәшвиқ қилип кәлди һәм келиватиду. Әмәлийәттә, бу сөзниң мәниси, “уйғур елини узун муддәт контрол қилмақчи болса, алди билән җәнубий уйғур елини толуқ контрол қилип, уйғурларниң җәнубий уйғур елидики тәсирини пүтүнләй тазилап йоқитиш керәк” дегәнликтур. Хитайниң бундақ дейишидики сәвәбму, пүткүл уйғур елидә уйғурларниң 80 пирсәнтигә йеқин нопуси җәнубий уйғур елиға мәркәзләшкән. Җәнубий уйғур елиға мәркәзләшкән уйғур нопуси, дәл уйғурларниң милләт алаһидилики, тили вә мәдәнийәтлирини сақлашта муһим рол ойнап кәлгән. Һалбуки, дәл бу хил алаһидилик хитайниң уйғур елидә йүргүзүватқан мустәмликә сиясәтлириниң әмәлийлишишидә зор тосалғу пәйда қилалиған муһим амилдур. Чүнки хитай җәнубий уйғур елини уйғурсизлаштуруш арқилиқ, уйғурларниң мәдәнийәт вә җәмийәт қурулмисини өзгәртәләйду; хитайниң уйғур елидики мустәмликисиниң һечқандақ қаршилиққа учримаслиқиға капаләтлик қилалайду; шуниң билән тәң ташқий дуняниң хитайни уйғур ирқий қирғинчилиқи билән әйибләш имканлириниму пүтүнләй йоқитип ташлиялайду!

Бу вәҗидин “шаһмат тахтисиниң көзи” ни тизгинләш, әмәлийәттә уйғурларни пүтүнләй ассимилятсийә қилип йоқитиш дегәнлик болуп, хитайниң уйғур елидики мәвҗутлуқини қануний асасқа игә қилидиған бирдинбир йолдур. Җәнубий уйғур елини хитайлаштуруш арқилиқ, бу районда уйғур нопусиниң мутләқ үстүнлүккә игә болуштәк һалитини өзгәрткили болиду. Һәтта уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлирини йилтизидин қомуруп ташлап, уйғур елидә хитайниң мустәмликә сиясәтлиригә қарши һәрикәтләрниң мәңгү йүз бәрмәсликигә капаләтлик қилалайду. Бу арқилиқ уйғур елини әвладмуәвлад хитайниң айрилмас бир қисмиға айландуруветиш мәқситигә йетәләйду.

Хитайниң җәнубий шинҗаң хизмәт йиғининиң көзлигән ахирқи нишани уйғурлар нопус җәһәттә мутләқ көп санлиқ болған бу районни уйғурсизлаштуруш, әмма хитайлаштуруш демәкликтур. Лекин униң бу сиясий нишани қандақ шәкилдә давам қилсун, бу йәрдә хитай өзгәртәлмәйдиған мундақ бир һәқиқәт бар. У болсиму, уйғурлар уйғур елиниң йәрлик хәлқидур!

Уйғурлар тарихтин бүгүнгә қәдәр бу тупрақта яшиған. Уларниң мәдәнийити, тили вә тарихий аллибурун мушу тупрақта йилтиз тартқан. Хитайниң аталмиш “тәрәққият сиясити” пәқәт уйғур ирқий қирғинчилиқини йошурушниң бир васитиси халас. Хитайниң “тәрәққият сиясити” астида уйғурларни юртлиридин қоғлап чиқириш вә орниға хитай көчмәнлирини йәрләштүрүшниң кәйнидә уйғурларни милләт гәвдиси бойичә йоқитип ташлаштәк ирқий қирғинчилиқ җинайити йошурунған. Әмма хитай бу йәрдә бир нәрсини унтумаслиқи керәкки, һакимийәт күчигә тайинип мустәмликичиликни йошуруш, инсанларниң тарих бәтлиридики әң йиргинчлик җинайәттур. Техиму муһими, бундақ җинайәтләр һеч вақит өз мәқсәтлиригә йетәлигән әмәс. Худди тарихтики империялистлар йимирилгәндәк, хитайниң уйғурлар үстидики мустәмликичиликиму һаман бир күни йимирип ташлиниду.

[Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]