Чәтәл анализчилири: уйғурлар дияридики вәзийәт тәрәққиятиға нәзәр (1)

Уйғурлар диярида хитай һөкүмитиниң һәрбий күчи күнсери ешип бериватқан болсиму, уйғурларниң зорлуқ характеридики қаршилиқ һәрикәтлириму шуниңға мас һалда ешип бериватқанлиқи түрлүк ахбарат вастилиридин давамлиқ мәлум болмақта. Шуниң билән биргә, бу һадисиләр хәлқара ахбарат саһәсидә кәң йәр елип, уйғурлар мәсилисиниң йеңидин җиддий күнтәртипкә келиватқан бир мәсилә болуватқанлиқини ишарәт қилмақта.

Бу мунасивәт билән, узундин буян уйғурлар дияридики сиясий, иқтисадий, мәдәнийәт вә милләтләр мунасивити саһәсини көзитип келиватқан бир қисим чәтәл анализчилири зияритимизни қобул қилип, алақидар мәсилиләр һәққидә өз қарашлирини оттуриға қойди

Өткән йили декабир ейидин башлап уйғурлар дияридики бир қисим җайларда уйғурларниң зорлуқ характеридики қаршилиқ һәрикәтлири оттуриға чиқишқа башлиди, шуниң билән биргә, хәлқара ахбарат вастилиридә бу һәқтики түрлүк мулаһизиләр вә обзорлар йезилип, хәлқара җамәәтниң диққити йәнә бир қетим уйғурлар дияриға тикилди. Буниңға мас һалда хитайдики һәрқайси ахбарат орунлири уйғурлар дияридики “инақ җәмийәт” вә “қошмақ туғқан” сиясәтлириниң қанчилик зор нәтиҗиләргә еришиватқанлиқи һәққидә көпләп хәвәрләрни тарқитип, “муқимлиқ” вәзийитиниң қайси дәриҗидә сақлиниватқанлиқини көрситишкә тиришип кәлди. Шуниң билән биргә “бир очум террорчи” күчләрниң “хәлқ уруши долқунида күкүм-талқан” болидиғанлиқи һәққидә бишарәтләр берилди.

Һалбуки дуня учурлишиватқан бир пәйттә, хитай һөкүмити вә уларниң ишғали астида туруватқан уйғурлар оттурисидики қариму-қаршилиқ әлвәттә дуняниң көзидин чәттә қалмиди. Бу һәқтә пикир баян қилған мутәхәссисләрдин австралийә ла троб университетиниң профессори җеймис лейболд нөвәттики уйғурлар дияриниң вәзийитидә оттуриға чиқиватқан җиддийчиликниң хитай дөлити өткән атмиш йилдин буян йолға қоюватқан сиясәтләрниң давами икәнликини тәкитлди. У бу һәқтә тохтилип мундақ дәйду: “хитай компартийәси, худди сизгә яхши мәлум болғинидәк, узундин буян өзлириниң шинҗаңдики контроллуқини мустәһкәмләшкә урунуп кәлмәктә. Хәвириңиз болғинидәк, бу районни уйғурлар “шәрқий түркистан” дәп атайду. Бу районни мустәмликиләштүрүш урунушлири 20-әсирниң башлирила башланған һәмдә 1949-йили хитай компартийәси рәсмий һакимийәт бешиға чиққандин кейин бир балдақ йүксәлгән. Шуниңдин буян биз бу хилдики сиясий контроллуқни техиму ашуруш мәқситидә йолға қоюлған бир қатар чарә-тәдбирләргә шаһит болдуқ. Буниңда әң муһим болғини "биңтуән" дегән намда ғайәт зор сандики хитайлар бу җайға маканлаштурулди. Шуниң билән буниңға мунасип һалда һул муәссәсәләр тамамлинип, буларниң һәммиси шинҗаңға чәмбәрчәс бағлап қоюлди. Бу һаләттә 2009-йилидин кейин йеңи өзгиришләр барлиққа келишкә башлиди: хитай даирилири хәлқниң наразилиқиға писәнт қилмастин, бу районда тарихта мисли көрүлмигән назарәт вә сақчи дөлити бәрпа қилип чиқти. Буниң билән хитай шинҗаңда йүз бәргән һәрқандақ вәқәни билип туралайдиған, һәрқандақ муқимсизлиқ амиллирини шу һаман йилтизиға қәдәр қезип чиқалайдиған дәриҗигә йәтти, уларниң көзлири вә қулақлири һәммила йәрни қаплиди. Дәрвәқә бу хилдики назарәтниң мутләқ көп қисми шүбһисизки уйғурларни нишан қилған, халас.”

Уйғурлар диярида һазир оттуриға чиқиватқан җиддийчилик вәзийити һәққидә сөз болғанда, җорҗ вашингтон университетиниң профессори шан робертс буниңдики йәнә бир муһим сәвәбниң, хитай дөлитидики бир тәрәплимә вә әмәлийәткә уйғун болмиған көз қарашларни асас қилған хата сиясәтләрниң “от үстигә яғ чачқандәк” бир вәзийәткә земин һазирлаватқанлиқини оттуриға қойиду. У бу һәқтә мундақ дәйду: “мениңчә, буниңда бирнәччә амил бирлишип рол ойниған. Әң муһими хитай һөкүмити мәзкур райондики җиддийчиликни һәл қилишта қолланған тиришчанлиқ, растини ейтқанда буйәрдики әһвалларни техиму яманлаштуривәтти. Буниңға бирнәччә чоң мисални кәлтүрүш тамамән мумкин. Буниң бири шуки, хитай даирилири мәзкур райондики зорлуқ күч шәклидә оттуриға чиққан қаршилиқларниң вә башқа мәсилиләрниң әң чоң сәвәбини уйғурларниң диний етиқади болған ислам динидин изләштә тәрсаларчә чиң туриватиду. Буниң нәтиҗисидә хитай һөкүмити шинҗаң уйғур аптоном районида уйғурларниң диний етиқад паалийәтлирини йимирип ташлап, бу мәсилиләрниң қайта оттуриға чиқишини тосмақчи болди һәмдә буниңға ғайәт зор күч сәрп қилди. Мәнчә бу һал мәзкур райондики вәзийәтни техиму начарлаштуривәтти дейиш мумкин. Чүнки мушу хил қараш түпәйлидин, ислам диниға етиқад қилидиған уйғурлар “әсәбийлик” кә четилидиған бирәр ишни қилмиған болсиму, һәдесила һечнимидин һечнемә йоқ әсәбийлик қалпиқини кийип қелишқа башлиди. Йәнә келип һөкүмәт вә коммунситик партийәниң көзигә сиғмиған һәрқандақ диний паалийәт бирдәк “әсәбийлик” кә баравәр қилип қоюлди.”

Һөкүмәт йолға қоюватқан қаттиқ қол сиясәтләр вә буниңға җаваб тәриқисидә бир қисим уйғурларниң сақчи яки һөкүмәт орунлириға палта-пичақ дегәндәк аддий қораллар билән һуҗум қилиши арқисида өткән һәптидин буян хитай даирилири үзлүксиз турдә уйғурлар диярида һәрбий вә сақчи күчини көпәйтиватқанлиқи һәққидә йеқиндин буян һәрқайси ахбарат вастилиридә көпләп учурлар берилди. Буниңға қайтурулған әң күчлүк инкас сүпитидә, уйғурлар районидики һәрқайси җайларда һәрбийләрни асас қилған һалда уюштурулған “террорлуққа қарши туруш қәсәмяд йиғини” һәр саһә кишилириниң күчлүк диққитини тартиватқанлиқи мәлум. Бу һәқтә җеймис лейболд мундақ дәйду: “бундақ зор көләмлик һәрбий паратни әң тоғриси тарихта мисли көрүлмигән, дәп ейтиш мумкин. Һеч болмиғанда 2009-йилидики үрүмчи малиманчилиқидин буян бундақ һаләтни һечким көрмигән десәкму болиду. Есимдә қелишичә, шу қетимқи вәқәдин илгириму бундақ зор көләмлик һәрбий парат болуп баққан әмәс. Намда буниң оттуриға чиқишида җәнубий шинҗаңда йүз бәргән икки қетимлиқ қанлиқ вәқә, йәни декабирдики бир вәқә вә феврал ейиниң башлиридики йәнә бир вәқә сәвәб болди. Әмма булар унчивала зор бир вәқәму әмәс иди, йәни келип алдин тәшкилләнгән пиланлиқ бир зор көтирилишму әмәс иди. Уни җенидин тойған бирнәччә кишиниң җан аччиқида қилип салған иши дейишкиму болатти. Уни 2009-йилидики яки 2013-, 2014-йиллири йүз бәргән зор көләмлик вәқәләргә селиштурғанда һәқиқәтәнму кичик бир һадисә иди. Шундақ туруқлуқ немә үчүн бу җайда шунчә һәшәм билән бунчә чоң һәрбий парат қилиш зөрүр болуп қалди? мениңчә, буниңда "сиясий оюн" көрситиштин башқа йәнә, охшаш болмиған сигналларни йәткүзүш мәқсәт қилинған.”

Биз униңдин, қандақ башқичә сигналларниң болуши мумкинликини сориғинимизда, у бу һәқтә мундақ дәйду: “мениңчә, бу сигнални икки бислиқ дәп чүшинишкә болиду: бири, бу сигнал шинҗаңниң өзигә қаритилған. Буниңда "хитайлар шинҗаңни сораватиду, бихәтәрлик бизниң баш нишанимиз, әгәр сиз хитай болсиңиз, сиз өзиңизни бихәтәр һес қилсиңиз болиду; әгәр уйғур болсиңиз, шу нәрсә ядиңизда болсунки, һәрқандақ шәкилдики әсәбийлик яки партийә, һөкүмәткә көрситилгән қаршилиқ йәнчип ташлиниду" демәкчи. Иккинчи түрлүк сигнал болса бейҗиңға, җуңнәнхәйдики рәһбәрлик гуруһиға йоллиниватиду. Буниңда у "чен чуәнго гәрчә теги тәктидин алғанда ху җинтав гуруһиға, йәни “яшлар иттипақи” мәзһипигә тәвә киши болсиму, у ши җинпиңни пүтүн күчи билән қоллаватиду, у һазир шинҗаңниң вәзийитини толуқ контрол қилип туриватиду, у тибәттә зор әҗир сиңдүргән, һазир шинҗаңда хизмәтни җайида орунлаватиду, униң бу қәдәр меһнәтлирини мукапатлаш йүзисидин уни сиясий бюро әзаси қилиш лазим" дегәнни билдүрмәкчи.”

Биз, бу хилдики җиддийләшкән вәзийәтниң уйғурлар дияридики сиясий муһитқа көрсәткән әң чоң сәлбий тәсири немә болуши мумкин, дәп сориғинимизда, профессор шан робертс буниңда әң муһими бу һалниң уйғурларни техиму кәң даиридә қаршилиқ һәрикитини давам әттүрүшкә мәҗбурлайдиғанлиқини, һазир буниң бәзи аламәтлириниң аллиқачан ашкара болғанлиқини, у болсиму бир қисим уйғур яшлириниң “ислам җиһадчилири” сепигә қошулушқа мәҗбур болуп қеливатқанлиқи икәнликини тилға алди. У бу һәқтә мундақ дәйду: “мана мушу тәриқидә мәсилиләр еғирлап меңивәрди. Буниң билән бир қисим уйғурлар йеқинқи бирнәччә йилда вәтәнни ташлап чиқишқа мәҗбур болуп, шәрқий җәнуби асия арқилиқ бәзи қораллиқ гуруһларға қошулушқа башлиди. Һазир болса буларниң бир қисми сүрийәдә уруш қиливатиду. Уларниң көп қисми яки бир қисми әл-юртни ташлап чиққан вақитлиридила мушундақ нийәткә кәлгән, дейишкә толуқ асасимиз йоқ болсиму, улар чәтәлләргә чиққандин кейинки юртидики җиддийләшкән сиясий вәзийәтни көз алдиға кәлтүрүп, ашу хилдики қораллиқ күрәшкә иштирак қилишни бир түрлүк таллаш қиливалған болуши пүтүнләй мумкин.”

Мәлум болушичә, һазир уйғурлар дияридики вәзийәт толиму җиддий һаләттә туруватқан болуп, сүрийәдики д а и ш тәшкилати билән алақидар террорчилар гуруһиға мәнсуп бирқисим уйғурларниң хитайға җәң елан қилған син материяллири сәвәбидин хитай һөкүмити һазир “террорлуққа қарши үзүл-кесил җәң қилидиғанлиқи” ни билдүрмәктә икән.