Chet'el analizchiliri: Uyghurlar diyaridiki weziyet tereqqiyatigha nezer (1)

Uyghurlar diyarida xitay hökümitining herbiy küchi künséri éship bériwatqan bolsimu, Uyghurlarning zorluq xaraktéridiki qarshiliq heriketlirimu shuninggha mas halda éship bériwatqanliqi türlük axbarat wastiliridin dawamliq melum bolmaqta. Shuning bilen birge, bu hadisiler xelq'ara axbarat saheside keng yer élip, Uyghurlar mesilisining yéngidin jiddiy küntertipke kéliwatqan bir mesile boluwatqanliqini isharet qilmaqta.

Bu munasiwet bilen, uzundin buyan Uyghurlar diyaridiki siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we milletler munasiwiti sahesini közitip kéliwatqan bir qisim chet'el analizchiliri ziyaritimizni qobul qilip, alaqidar mesililer heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi

Ötken yili dékabir éyidin bashlap Uyghurlar diyaridiki bir qisim jaylarda Uyghurlarning zorluq xaraktéridiki qarshiliq heriketliri otturigha chiqishqa bashlidi, shuning bilen birge, xelq'ara axbarat wastiliride bu heqtiki türlük mulahiziler we obzorlar yézilip, xelq'ara jame'etning diqqiti yene bir qétim Uyghurlar diyarigha tikildi. Buninggha mas halda xitaydiki herqaysi axbarat orunliri Uyghurlar diyaridiki “Inaq jem'iyet” we “Qoshmaq tughqan” siyasetlirining qanchilik zor netijilerge érishiwatqanliqi heqqide köplep xewerlerni tarqitip, “Muqimliq” weziyitining qaysi derijide saqliniwatqanliqini körsitishke tiriship keldi. Shuning bilen birge “Bir ochum térrorchi” küchlerning “Xelq urushi dolqunida küküm-talqan” bolidighanliqi heqqide bisharetler bérildi.

Halbuki dunya uchurlishiwatqan bir peytte, xitay hökümiti we ularning ishghali astida turuwatqan Uyghurlar otturisidiki qarimu-qarshiliq elwette dunyaning közidin chette qalmidi. Bu heqte pikir bayan qilghan mutexessislerdin awstraliye la trob uniwérsitétining proféssori jéymis léybold nöwettiki Uyghurlar diyarining weziyitide otturigha chiqiwatqan jiddiychilikning xitay döliti ötken atmish yildin buyan yolgha qoyuwatqan siyasetlerning dawami ikenlikini tekitldi. U bu heqte toxtilip mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi, xuddi sizge yaxshi melum bolghinidek, uzundin buyan özlirining shinjangdiki kontrolluqini mustehkemleshke urunup kelmekte. Xewiringiz bolghinidek, bu rayonni Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydu. Bu rayonni mustemlikileshtürüsh urunushliri 20-esirning bashlirila bashlan'ghan hemde 1949-yili xitay kompartiyesi resmiy hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin bir baldaq yükselgen. Shuningdin buyan biz bu xildiki siyasiy kontrolluqni téximu ashurush meqsitide yolgha qoyulghan bir qatar chare-tedbirlerge shahit bolduq. Buningda eng muhim bolghini "bingtu'en" dégen namda ghayet zor sandiki xitaylar bu jaygha makanlashturuldi. Shuning bilen buninggha munasip halda hul mu'esseseler tamamlinip, bularning hemmisi shinjanggha chemberches baghlap qoyuldi. Bu halette 2009-yilidin kéyin yéngi özgirishler barliqqa kélishke bashlidi: xitay da'iriliri xelqning naraziliqigha pisent qilmastin, bu rayonda tarixta misli körülmigen nazaret we saqchi döliti berpa qilip chiqti. Buning bilen xitay shinjangda yüz bergen herqandaq weqeni bilip turalaydighan, herqandaq muqimsizliq amillirini shu haman yiltizigha qeder qézip chiqalaydighan derijige yetti, ularning közliri we qulaqliri hemmila yerni qaplidi. Derweqe bu xildiki nazaretning mutleq köp qismi shübhisizki Uyghurlarni nishan qilghan, xalas.”

Uyghurlar diyarida hazir otturigha chiqiwatqan jiddiychilik weziyiti heqqide söz bolghanda, jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts buningdiki yene bir muhim sewebning, xitay dölitidiki bir tereplime we emeliyetke uyghun bolmighan köz qarashlarni asas qilghan xata siyasetlerning “Ot üstige yagh chachqandek” bir weziyetke zémin hazirlawatqanliqini otturigha qoyidu. U bu heqte mundaq deydu: “Méningche, buningda birnechche amil birliship rol oynighan. Eng muhimi xitay hökümiti mezkur rayondiki jiddiychilikni hel qilishta qollan'ghan tirishchanliq, rastini éytqanda buyerdiki ehwallarni téximu yamanlashturiwetti. Buninggha birnechche chong misalni keltürüsh tamamen mumkin. Buning biri shuki, xitay da'iriliri mezkur rayondiki zorluq küch sheklide otturigha chiqqan qarshiliqlarning we bashqa mesililerning eng chong sewebini Uyghurlarning diniy étiqadi bolghan islam dinidin izleshte tersalarche ching turiwatidu. Buning netijiside xitay hökümiti shinjang Uyghur aptonom rayonida Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini yimirip tashlap, bu mesililerning qayta otturigha chiqishini tosmaqchi boldi hemde buninggha ghayet zor küch serp qildi. Menche bu hal mezkur rayondiki weziyetni téximu nacharlashturiwetti déyish mumkin. Chünki mushu xil qarash tüpeylidin, islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlar “Esebiylik” ke chétilidighan birer ishni qilmighan bolsimu, hedésila héchnimidin héchnéme yoq esebiylik qalpiqini kiyip qélishqa bashlidi. Yene kélip hökümet we kommunsitik partiyening közige sighmighan herqandaq diniy pa'aliyet birdek “Esebiylik” ke barawer qilip qoyuldi.”

Hökümet yolgha qoyuwatqan qattiq qol siyasetler we buninggha jawab teriqiside bir qisim Uyghurlarning saqchi yaki hökümet orunlirigha palta-pichaq dégendek addiy qorallar bilen hujum qilishi arqisida ötken heptidin buyan xitay da'iriliri üzlüksiz turde Uyghurlar diyarida herbiy we saqchi küchini köpeytiwatqanliqi heqqide yéqindin buyan herqaysi axbarat wastiliride köplep uchurlar bérildi. Buninggha qayturulghan eng küchlük inkas süpitide, Uyghurlar rayonidiki herqaysi jaylarda herbiylerni asas qilghan halda uyushturulghan “Térrorluqqa qarshi turush qesemyad yighini” her sahe kishilirining küchlük diqqitini tartiwatqanliqi melum. Bu heqte jéymis léybold mundaq deydu: “Bundaq zor kölemlik herbiy paratni eng toghrisi tarixta misli körülmigen, dep éytish mumkin. Héch bolmighanda 2009-yilidiki ürümchi malimanchiliqidin buyan bundaq haletni héchkim körmigen désekmu bolidu. Ésimde qélishiche, shu qétimqi weqedin ilgirimu bundaq zor kölemlik herbiy parat bolup baqqan emes. Namda buning otturigha chiqishida jenubiy shinjangda yüz bergen ikki qétimliq qanliq weqe, yeni dékabirdiki bir weqe we féwral éyining bashliridiki yene bir weqe seweb boldi. Emma bular unchiwala zor bir weqemu emes idi, yeni kélip aldin teshkillen'gen pilanliq bir zor kötirilishmu emes idi. Uni jénidin toyghan birnechche kishining jan achchiqida qilip salghan ishi déyishkimu bolatti. Uni 2009-yilidiki yaki 2013-, 2014-yilliri yüz bergen zor kölemlik weqelerge sélishturghanda heqiqetenmu kichik bir hadise idi. Shundaq turuqluq néme üchün bu jayda shunche heshem bilen bunche chong herbiy parat qilish zörür bolup qaldi? méningche, buningda "siyasiy oyun" körsitishtin bashqa yene, oxshash bolmighan signallarni yetküzüsh meqset qilin'ghan.”

Biz uningdin, qandaq bashqiche signallarning bolushi mumkinlikini sorighinimizda, u bu heqte mundaq deydu: “Méningche, bu signalni ikki bisliq dep chüshinishke bolidu: biri, bu signal shinjangning özige qaritilghan. Buningda "xitaylar shinjangni sorawatidu, bixeterlik bizning bash nishanimiz, eger siz xitay bolsingiz, siz özingizni bixeter hés qilsingiz bolidu؛ eger Uyghur bolsingiz, shu nerse yadingizda bolsunki, herqandaq shekildiki esebiylik yaki partiye, hökümetke körsitilgen qarshiliq yenchip tashlinidu" démekchi. Ikkinchi türlük signal bolsa béyjinggha, jungnenxeydiki rehberlik guruhigha yolliniwatidu. Buningda u "chén chu'en'go gerche tégi tektidin alghanda xu jintaw guruhigha, yeni “Yashlar ittipaqi” mezhipige tewe kishi bolsimu, u shi jinpingni pütün küchi bilen qollawatidu, u hazir shinjangning weziyitini toluq kontrol qilip turiwatidu, u tibette zor ejir singdürgen, hazir shinjangda xizmetni jayida orunlawatidu, uning bu qeder méhnetlirini mukapatlash yüzisidin uni siyasiy byuro ezasi qilish lazim" dégenni bildürmekchi.”

Biz, bu xildiki jiddiyleshken weziyetning Uyghurlar diyaridiki siyasiy muhitqa körsetken eng chong selbiy tesiri néme bolushi mumkin, dep sorighinimizda, proféssor shan robérts buningda eng muhimi bu halning Uyghurlarni téximu keng da'iride qarshiliq herikitini dawam ettürüshke mejburlaydighanliqini, hazir buning bezi alametlirining alliqachan ashkara bolghanliqini, u bolsimu bir qisim Uyghur yashlirining “Islam jihadchiliri” sépige qoshulushqa mejbur bolup qéliwatqanliqi ikenlikini tilgha aldi. U bu heqte mundaq deydu: “Mana mushu teriqide mesililer éghirlap méngiwerdi. Buning bilen bir qisim Uyghurlar yéqinqi birnechche yilda wetenni tashlap chiqishqa mejbur bolup, sherqiy jenubi asiya arqiliq bezi qoralliq guruhlargha qoshulushqa bashlidi. Hazir bolsa bularning bir qismi süriyede urush qiliwatidu. Ularning köp qismi yaki bir qismi el-yurtni tashlap chiqqan waqitliridila mushundaq niyetke kelgen, déyishke toluq asasimiz yoq bolsimu, ular chet'ellerge chiqqandin kéyinki yurtidiki jiddiyleshken siyasiy weziyetni köz aldigha keltürüp, ashu xildiki qoralliq küreshke ishtirak qilishni bir türlük tallash qiliwalghan bolushi pütünley mumkin.”

Melum bolushiche, hazir Uyghurlar diyaridiki weziyet tolimu jiddiy halette turuwatqan bolup, süriyediki d a i sh teshkilati bilen alaqidar térrorchilar guruhigha mensup birqisim Uyghurlarning xitaygha jeng élan qilghan sin matériyalliri sewebidin xitay hökümiti hazir “Térrorluqqa qarshi üzül-késil jeng qilidighanliqi” ni bildürmekte iken.