Erkin tunyaz tekitligen Uyghur rayonidiki istratégiyelik tereqqiyat pilani qandaq aqiwetlerni keltürüp chiqiridu?

Muxbirimiz méhriban
2023.03.30
Erkin tuniyaz we uning “Xitaygha bolghan sadaqiti” bedilige kelgen re'isliki 2022-Yili yanwarda Uyghur aptonom rayonining re'islik wezipisini tapshuruwalghan erkin tunyaz muweqqet re'is mezgilide yighinda sözlimekte. 2021-Yili 22-aprél, ürümchi.
AP

Xitayning “Shinxu'a agéntliqi” torining 29-mart charshenbe küni élan qilghan, Uyghur aptonom rayon re'isi erkin tuniyazning “Shinjangda xitayche zamaniwiylashturushning yéngi babini yazayli” namliq bash maqalisi xitayning Uyghur rayoni siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchiliri teripidin, “Shi jinping dewride xitayning Uyghur diyarida ijra qiliniwatqan istratégiyelik pilanini eks ettürdi” dep teriplenmekte.

Uyghur aptonom rayoni re'isi erkin tunyaz maqaliside, Uyghur diyarini idare qilishta, rayonni xitayning énérgiye, déhqanchiliq-charwichiliq mehsulatliri bilen teminleshtiki istratégiyelik bazisi we yawro-asiyagha chiqishning “Altun qanili” qilip qurup chiqishni otturigha qoyghan shuningdek yene buning toluq ijra qilinidighanliqini bildürgen.

Erkin tuniyazning bu maqalisi amérika bashchiliqidiki bir qisim gherb démokratik döletliri, xitayning Uyghur siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep eyiblep, xitayning Uyghur diyarida ishlepchiqarghan “Mejburiy emgek mehsulatliri” gha qarita xelq'araliq cheklimilerni yolgha qoyuwatqan waqitta élan qilindi.

Erkin tunyaz maqaliside Uyghur aptonom rayonini xitayning “Zamaniwilashqan sotsiyalistik küchlük dölet qurushtiki istratégiyelik jay yawro-asiyaning altun qanili, gherbke échiwétishning tügüni, yéngi tereqqiyat weziyitidiki istratégiyelik nuqta, pütün memliket énérgiye bayliqining istratégiyelik kapalet bazisi shuningdek aliy süpetlik déhqanchiliq-charwichiliq mehsulatlirining

Muhim teminlesh bazisi” gha aydinglashturushni tekitligen.

Xitayning Uyghur diyaridiki siyasiy iqtisadiy weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchiliridin amérikadiki xitay iqtisadiy weziyiti analizchisi jéng shügu'ang ependining qarishiche, erkin tunyaz teripidin élan qilin'ghan bu maqalide, shi jinping yadroluqidiki xitay hökümitining Uyghur diyarini xi'ay dölitining ichki qismidiki istratégiyelik teminlesh bazisigha we yawro-asiyani merkez qilghan xelq'araliq soda tügünige aylandurush arqiliq, shi jinping hökümiti duch kéliwatqan siyasiy iqtisadiy tehditlerni hel qilish üchün yolgha qoyulghan istratégiyelik pilan ipadilen'gen déyishke bolidiken.

Jéng shügu'ang mundaq dédi: “Buning otturigha qoyulushigha néme seweb boldi? déginimizde bu, shi jinping otturigha qoyghan ‛iqtisadning xitay döliti ichide aylinish‚ istratégiyesining öz rolini jari qilduruwatqanliqini körsitidu. Birinchidin, shinjang uning üchün istratégiyelik arqa sep hésablinidu. Bu yer hazir özining ilgiriki chégra rayonluq rolidin halqip ketti. Shinjang hazir xitayning uzun muddetlik arqa sep we énérgiye teminat orni hésablinidu. Yene bir jehettin u hazir shinjanggha yolgha qoyulghan iqtisadiy jehettiki jazalash tedbirlirige qarita, dölet ichide bazar échish arqiliq taqabil tumaqchi. Yeni shinjangning mehsulatliri dölet ichidin chiqmighandila andin cheklimige uchrimighan bolidu. Ikkinchi tereptin bu mehsulatlar amérika we yawropa döletliri iqtisadiy cheklime qoyalmaydighan rusiye we ottura asiya döletlirige éksport qilin'ghandila cheklimige uchrimaydu”.

Erkin tunyaz maqaliside yene bu istratégiyelik pilanning 2022-yildiki ijra qilinish ehwali heqqide toxtilip: “2022-Yili, Uyghur aptonom rayonining ashliq térilghu kölimining dölet chüshürgen bir milyon 99 ming 450 modin éship, 777 ming tonna ashliqni artuq ishlepchiqirip pütün xitay boyiche birinchi orunni igiligenliki” ni bildürgen. U yene: “Oxshash bir waqitta Uyghur élidin sirtqa toshulghan kömür 80 milyon tonnigha yétip, aldinqi yilqidikidin bir hesse ashqan” dégen

Türkiye haji tépe uniwérsitétining dotsénti istratégiye mutexessisi doktur erkin ekrem ependining qarishiche, erkin tuniyazning bu sözliri, yillardin buyan Uyghur diyarining yer asti we yer üsti bayliqliridin paydilinip, özining sherqiy déngiz qirghaqliridiki iqtisadini tereqqiy qildurup kelgen xitay hökümitining bir yuqiri derijilik emeldari teripidin bérilgen ispatliq iqrar déyishke bolidiken.

Erkin tunyaz maqaliside: “Iqtisadiy jehette shinjangda yuqiri süpetlik tereqqiyat, yuqiri süpetlik tashqi éksport yaritish, yuqiri süpetlik ékologiye sistémisi yaritip, muhit bulghinishining aldini élish, yuqiri süpetlik turmushni kapaletke ige qilish” dégen nuqtilarni birmu-bir sherhligen. U mushu nuqtilar boyiche Uyghur diyarida xitayche zamaniwilishish istratégiyesi élip bérilidighanliqini alahide tekitligen.

Undaqta yillardin buyan xitayning iqtisadiy tereqqiyatida énérgiye bazisi bolup kéliwatqan Uyghur diyarining nöwette yene xitayning ashliq we yémek-ichmek bazisigha, shundaqla xitayning yawro-asiyadiki siyasiy-iqtisadiy istratégiyesining tügünige aylandurulushi Uyghurlargha qandaq aqiwetlerni élip keldi? Uyghurlar bu atalmish tereqqiyatlardin behrimen bolalidimu we buningdin kéyinmu qanchilik behrimen bolalaydu?

Doktur erkin ekrem ependining qarishiche, shi jinping teripidin layihilen'gen bu atalmish “Shinjang istratégiyesi” emeliyette, xitay döliti we künsayin köpiyiwatqan xitay köchmen ahalilirining menpe'etini chiqish qilghaniken.

Doktur erkin ekrem sözide2017-yildin kéyin Uyghur diyarida ewjige chiqqan Uyghurlarni “Diniy ashqunluq”, “Térrorluq” bilen eyiblep, “Qayta terbiyelesh” namida yighiwélish lagérlirigha we türmilerge qamash, Uyghurlarni xitay shirket-fabrikiliridiki “Mejburiy we erzan emgek küchliri” ge aylandurush qilmishlirini del mushu atalmish “Shinjang istratégiyesi pilani” ning Uyghurlargha élip kelgen aqiwiti dep körsetti.

U yene erkin tunyaz tilgha alghan, atalmish “Tereqqiyat istratégiyesi” de, rayondiki néfit, tebi'iy gaz, kömür, tok qatarliq énérgiye bayliqlirini échish qatarliqlarning emeliyette xitayning ichkiri ölkilirini teminleshni téximu ashurush we kücheytish ikenlikini tekitlidi.

Doktur erkin ekrem ependi, néfit, tebi'iy gaz, kömür qatarliqlarni hessilep qézish sewebidin Uyghur élide éghir derijide muhit bulghinish sh bolghanliqini bildürdi.

Uning tekitlishiche, Uyghur diyarini xitayning ashliq, méwe-chéwe we charwichiliq mehsulatliri bazisigha aylandurush pilani seweblik, Uyghur déhqan-charwichilirining térilghu yer we zéminliri mejburiy igilliwélin'ghan. Nöwettiki atalmish tereqqiyat istratégiyesi, Uyghurlarning milliy kimliki, ana til ma'aripi, diniy étiqadi, siyasiy we iqtisadiy hoquqlirining yoqilishigha hem seweb bolghan. Xizmet pursiti we öy-zémin, térilghu-yerliridin mehrum qaldurulghan Uyghurlar, xitay höddigerliri, shirketlirige bérilgen paxtizarliq, térilghu yer we méwilik baghlardiki yallanma emgekchilerge, shirket-fabrikilardiki mejburiy we erzan emgek küchlirige aylandurulmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.