Charlés kra'us: “Amérika üchün insan heqliri bilen dölet menpe'etining qaysisi muhim?”

Uyghur diyarida barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqan siyasiy basturush herikiti toghrisida türlük melumatlarning otturigha chiqishigha egiship, bu mesilige dunyaning qandaq qarishi heqqide türlük mulahiziler otturigha chiqmaqta. Washin'gton shehiridiki wilson merkizining xadimi, tarixshunas charlés kra'us 9-aprél küni “Washin'gton pochtisi” gézitide élan qilghan bu heqtiki maqalini ene shuning jümlisidin déyishke bolidu.

Aptor bu maqalida aldi bilen nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan ijtima'iy paji'eni sabiq sowét ittipaqi hökümitining ukra'inlargha salghan zulumigha hemde natsistlar gérmaniyesining yehudiylarni teqib qilishigha sélishturidu. Shundaqla hazir alliqachan san jehette bir milyondin éship ketken Uyghurning mejburiy halda “Qayta terbiyelesh” namidiki lagérlargha qamilip bolghanliqini, bu lagérlarda bolsa “Terbiyelesh” emes, belki ménge yuyush, jismaniy qiynaq, shuningdek diniy étiqad, til-yéziq we milliy kimlikni merkez qilghan hujumning asasliq mezmun boluwatqanliqi qeyt qilinidu.

Aptor charlés kra'us bu heqte toxtilip, 1930-yillardiki ashu tarixiy weqelerge oxshap kétidighan yéngi bir paji'ening 2019-yilida dawam qiliwatqanliqini, buninggha emdi qandaq mu'amile qilish mesiliside amérika hökümitining bir chong sinaqqa duch kéliwatqanliqini alahide tekitleydu. Aptorning qarishiche, nöwette “Yer shari magnitiski qanuni” ni Uyghurlar diyaridiki basturush heriketlirige jawabkar xitay emeldarlirigha tetbiqlash toghrisida beziler aq sarayni bu ishni derhal bashlashqa dewet qilmaqta iken. Emma yene beziler bolsa “Bundaq qilish amérikining xitay hökümitini shimaliy koréye söhbiti, soda söhbiti we kilimat özgirishi mesilisi qatarliq söhbetlerge élip kirish tirishchanliqigha ziyanliq” dep qarimaqta iken.

Insan heqlirige munasiwetlik mesilide amérikining menpe'etini qandaq orun'gha qoyushi heqqide söz bolghanda amérika kéngesh palatasining ezasi édward markéy 9-aprél chaqirilghan insan heqliri toghrisidiki guwahliq bérishi yighinida mundaq deydu: “Bu prinsiplar amérikining chet'ellerdiki téximu yiraq musapilik menpe'etliri bilen yughurulup kétipla qalmastin yene bizning qandaq xaraktérde ikenlikimizni körsitip béridu. Beziler üchün amérikining tashqi siyasitide insan heqlirining muhim orun igilishini so'al-soraqqa tartish bekmu asan. Yene kélip hazirqi hökümitimizning bu heqtiki siyasetliride bundaq gumanlar pat-patla közge chéliqidu. Ejeba insan heqlirini himaye qilish bilen amérikining siyasiy, iqtisadiy, herbiy bixeterlikini qoghdash otturisida sighishalmasliq mewjutmu? buninggha ishenchim kamilki, tarix ‛yaq‚ dep éniq jawab béridu.”

Charlésning pikriche, Uyghurlar diyaridiki éghir paji'elerge qandaq inkas qayturush mesiliside yaki xitay bilen bolghan munasiwette insan heqlirini qandaq orun'gha qoyush toghrisida bu amérika hökümitining tunji qétim tenglikte qélishi emes iken. Buningdin 50 yil ilgiriki nikson hökümiti shu waqittiki siyasiy-jughrapiyelik hésabatni insan heqlirining üstige qoyghan iken. Buning bilen xitay hökümitining Uyghurlargha tutqan mu'amilisining esheddiylike méngishigha yol échilghan iken.

Charlés bu toghrisida toxtilip: 1970-yilliri muhajirettiki Uyghur siyasiyonliridin eysa yüsüp alptékinning washin'gton'gha kélip, dölet mejlisi ezasi jon murféy bilen körüshkenlikini, uning bilen bolghan söhbettin kéyin bu zatning Uyghurlarning derdidin xewerdar bolghanliqi we bekmu tesirlen'genliki, shundaqla uni “Erkinlikning tolimu xushxuy himayechisi” we “Zulumgha uchrawatqan Uyghurlarning küchlük sözchisi” dep teripligenlikini bayan qilidu.

Aptorning qarishiche, eyni waqitta eysa yüsüp aliptékin amérika prézidénti richard nikson'gha mexsus mektup yollighan. U mektupta Uyghurlarning shu waqittiki müshkül we jiddiy ehwalini bayan qilip amérikidin yardem sorighan, shundaqla xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitiwétishke tereddut qiliwatqanliqini, Uyghurlarning erkin dunyadin yardem kütüwatqanliqini bayan qilip, amérikidin maddiy jehette yardem bérish, diplomatik jehette qollash we Uyghur yashlirigha oqush mukapat puli bérishni sorighan. Eysa yüsüp alptékinning bu qétimqi amérika sepiri heqqide erkin alip tékinmu toxtaldi.

Charlés kra'usning qarishiche, eysa yüsüp alptékinning xéti richard niksonning qoligha yétip barghuche hénriy kissin'gérgha oxshash meslihetchiler bundaq iltimas we teleplerni “Mumkin bolmaydighan nersiler” dep ret qilghan. Chünki amérika bilen xitay otturisidiki munasiwetke yol échiliwatqan bundaq pewqul'adde tarixiy peytte mutleq köp sandiki amérika emeldarliri bu telepni qobul qilalmaytti. Téximu muhimi, bu mektupning chongqur qatlimida tolimu nazuk bolghan bir siyasiy telep, yeni Uyghurlar diyarining musteqil bolushi tekitlen'gen. Bu bolsa meyli shu waqittiki yaki hazirqi amérika emeldarliri bolsun héchqaysisi aldirap qol tiqishni xalimaydighan bir telep idi.

Aptor mushu ehwallarni bir qur eslep chiqqandin kéyin Uyghurlar mesilisige eyni waqitta bir qétim sel qaralghanliqini, emma bu halning hazir yéngi bir shara'itta yéngiwashtin otturigha chiqiwatqanliqini tekitleydu. Shundaqla nöwette Uyghurlarni basturush herikitining barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqanliqini, toghriraqi xitay kompartiyesi lagérlar qurulushini téximu zor küch bilen ijra qiliwatqanliqini, emdilikte bir milyondin artuq Uyghur lagérgha qamilip bolghan ehwalda oxshash xataliqni qayta sadir qilmasliqni tewsiye qilidu. U bu halni ixchamlap “Richard nikson öz waqtida shinjang xelqige ‛yaq‚ dégen. Emdi prézidént trampqa bu halni özgertish pursiti keldi” deydu.

Charlésning qarishiche, awam palata we kéngesh palatadiki nensiy pélosi, marku rubiyo qatarliq zatlar Uyghurlargha munasiwetlik qanun layihelirini yollawatqan, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo xitayning insan heqlirini ayaq-asti qilish qilmishini qattiq eyiblewatqan, amérika dölet mejlisi qarmiqidiki tashqi ishlar komitéti Uyghurlar mesilisige jiddiy inkas qayturushni tekitlewatqan mushundaq bir peytte amérika qoshma shtatlirining Uyghurlar heqqide sözlishige we emeliy ish qilishigha yéterlik purset bar iken. U bu heqtiki ehwallarni xulasilep: “Hazir amérika qoshma shtatlirining prézidénti shinjang xelqi üchün birnerse deydighan we bir ish qilidighan axirqi peyt yétip keldi” deydu.