BBC Muhakimisi: “Uyghurlar némilerdin ayrildi?”

Pütün dunyadiki musulmanlar jama'iti shadimanliq ichide roza héyt tentenisige chömülgende, Uyghurlarningmu ötken nechche on yilning aldidikige oxshashla bayram shatliqidin chette qalmighan halda qeshqerdiki héytgah aldida top bolup samagha chüshkenliki ‍ijtima'i'i taratqularda keng tarqaldi. Emma xitay hökümitining shunche köp delil we taghdek pakitlar aldidimu izchil Uyghur diyaridiki qirghinchiliqni inkar qiliwatqanliqi sewebidin xitayning bu xil teshwiqatlirining herqachan aldin yalliwélin'ghan “Artist” larning qolida barliqqa kelgen saxta körünüsh ikenliki toghrisidiki yazmilar, shuningdek bu xildiki sün'i körünüshlerning héchqachan heqiqetni chümberdileshke yarimaydighanliqi heqqitiki xitablar otturigha chiqti. Shular qatarida “En'gliye radiyo shirkiti” (BBC) 2022-yilliq rozi héyt munasiwiti bilen ishligen Uyghurlar heqqidiki mexsus söhbet programmisi nöwettiki ‍uyghur jem'iyitining eng jiddiy mesililirini chöridigen halda Uyghurlarning til, medeniyet we bashqa mirasliridin némilerning közdin yütkenlikige qarap chiqqan.

BBC Ning “Étiqad sirtida” programmisi uyushturghan bu qétimliq söhbette “BBC Da chéchi aqarghan” moysipit programma riyasetchisi érniy ré'a (Ernie Rea) aldi bilen söz alghan. U dunyadiki musulmanlarning eksiche, irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlarning roza héyt mezgilidimu bu zulumlardin xalas bolalmighanliqini alahide eskertish bilen birge, Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan ré'alliq heqqide söz qilishni herqaysi mutexessislerge hawale qilghan.

Londondiki Uyghur pa'aliyetchilerdin rehime mehmud aldi bilen söz élip, özining baliliq dewridin qalghan eslimiliri asasida Uyghurlarda islam dinining qandaq ijtima'iy rollarni oynap kelgenliki toghrisida qisqiche chüshenche bergen. Bolupmu uning kichik waqitlirida milyonlighan Uyghur gödeklirige oxshash yoshurun halda a'iliwiy terbiyedin deslepki diniy melumatlarni özleshtürüsh sheklide “Bashqilargha yaxshiliq qilghan kishini allah yaxshi köridu”, “Tamaqni israp qilghan kishini allah yaxshi körmeydu” dégendek bir qatar eqelliy exlaq ölchemlirini qobul qilghanliqi, emdilikte mushu xildiki exlaq nizamlirini özlirige yétekchi qilip yashawatqan Uyghurlarni xitay hökümitining “Térorluq we ashqunluq” qa baghlap qirghin qiliwatqanliqi heqqidiki sözliri alahide tesir qozghighan. Xitay hökümitining 1980-yillardiki qisqa mezgillik “Échiwétish” shamilida Uyghurlar tunji qétim islam dinigha ashkara ibadet qilalighan bolsimu, emma bu hal uzun'gha barmighan. 1997-Yilidiki “Ghulja qirghinchiliqi” din kéyin buningghimu chek qoyulushqa bashlighan.

Londondiki néw kasl ( “Yéngi qel'e” ) uniwérsitétining proféssori jo'anni simis finléy (Jo Smith Finley) buninggha ulapla xitayche öginish üchün xitaygha barghan 1990-yillarda tunji qétim körgen Uyghurlarning ochuq-yoruq, sumbatliq, xushchaqchaq, méhmandost bolushtek ortaqliqining hélihem dawam qiliwatqanliqini, shuningdek Uyghurlarning xitaylardin pütünley perqliq milliy alahidilikke ige bir xelq ikenlikini, ularning bu makanda yashawatqan tarixida xitay nopusining héchqachan tilgha alghudek salmaqta bolup baqmighanliqini, ötken 50 yilda barliqqa kelgen özgirishlerning misli körülmigen derijide Uyghurlarni tarixtiki eng zor we eng éghir mehkumluqqa giriptar qilghanliqini bayan qilip berdi.

Shu qatarda tilgha élin'ghan bir mesile, Uyghurlarning birnechche qétimliq zorluq küchi arqiliq qarshiliq körsitish herkiti hemde xitay hökümitining buni Uyghurlarning “Térorchi” ikenlikige asas qilishi boldi. Proféssor jo'anni simisning qarishiche, Uyghurlarning birnechche qétimliq zorluq herkitini térorluq ölchimi boyiche ölchigende buni heqiqetenmu “Térorluq” déyishke bolidiken. Emma Uyghurlarning “Térorluq” sheklidiki qarshiliqlirigha seweb bolghan tüpki amillar, jümlidin xitay dölitining hamiyliqida dawam qilghan dölet térorizimi, dölet zorawanliqi, jümlidin dölet xadimlirining Uyghurlarning öylirige mejburiy bésip kirish, ayallarning héjablirini mejburiy qayrip échishtek qilmishliri héchqachan tilgha élinmighan. Dölet ijra qiliwatqan bu xildiki zor kölemlik zorawanliq qilmishlirining aldida Uyghurlarning qarshiliq körsitishi bekmu kichik ishlar bolup, Uyghurlarning omumiy nopusidin élip éytqandimu, bu kishilerning we qarshiliq herketlirining sani tilgha élishqimu erzimeydiken.

Bu heqte söz bolghanda rehime mehmud xitay hökümiti tekitlewatqan “Nesebini üzüp tashlash, yiltizini qirqip tashlash” dégen bash yétekchi idiyening nöwette lagér sistémisini merkez qilghan halda bir pütün xelqni yoq qilishqa xizmet qiliwatqanliqini, 2017-yili yanwarda axirqi qétim öydikiliri bilen téléfonda sözleshkende “Essalamu eleykum” dégen'ge jawab bérelmigen akisining “Bizni xudagha tapshurghin. Bizmu silerni xudagha tapshurayli” dégenlikini, buning hazir hemmila Uyghur üchün ortaq nida bolup qalghanliqini, Uyghurlarning ene shu yosunda hazir özliridiki diniy kimlikni chörüp tashlashqa mejburliniwatqanliqini eskertti.

Proféssor jo'anni simis buninggha qoshumche qilip, nöwette xitay hökümitining ‍islam dinini waste qilip turup Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini yuyup tashlashqa atlan'ghanliqini, xitay éytiwatqan “Térorluq” ning emeliyette islam dini bilen baghlinishliq eng eqelliy qa'ide-yosunlar ikenlikini tilgha aldi. Shu qatarda norwégiyediki Uyghur ziyaliliridin abduweli ayup özining béshidin ötkenlerge birleshtürgen halda xitay hökümitining Uyghurlardiki meschit we mazar qatarliq diniy mu'esseselerni nishanliq weyran qilghanliqi, kéyinche buninggha yandashturup Uyghur tilini yoqitishning bashlan'ghanliqi, özi bu jeryanda shahid bolghan weqeler hemde duch kelgen riyazetler toghrisida söz qilip: “Men üchün Uyghur tili méning barliqim hésaplinidu. Men tutqundin chiqqan bilen rohiy jehettiki iskenje herqachan manga hemrah bolup kelmekte” dégen, shuningdek bu arqiliq lagérlargha qamalghan insanlarning u jaydin chiqqan halettimu qandaq bir halda yashaydighanliqidin bisharet bergen.

Uyghurlar ötken on yil jeryanida yoqitip qoyghan meniwiyet halqilirining biri “Meshrep” bolup, Uyghur ewlatlirigha köpligen ijtima'iy sawatlarni, shuningdek Uyghur muzika medeniyitini janliq shekilde yetküzüp kelgen. Bu heqte söz bolghanda muhakime ishtirakchiliri buninggha munasiwetlik ehwallarni eslep ötti. Shu yosunda Uyghurlar özlirining tili, maddiy we meniwi medeniyiti, kimliki, diniy étiqadi, kéyinki ewlatliri qatarliqlarni bir-birlep yoqitip qoyuwatqanliqini, shundaq turupmu mushularning hemmiside utuq qazan'ghan xitay hökümitining “Terbiyelesh merkezliri” ning taqalghanliqini jakarlishi heqqide söz bolghanda, manchéstér uniwérsitétining tetqiqatchisi riyan sam (Rian Thum) buningdiki bezi achquchluq amillar heqqide toxtilip ötti. Uning qarishiche, köp qisim “Terbiyelesh merkezliri” rastinla taqalghan. Emma bu jaygha qamalghan tutqunlar bu orunlar taqilishtin burunla minglap höküm késilip türmilerge yötkep kétilgen. Qalghanliri bolsa mejburiy emgekke sélishqa élip kétilgen. Ene shu teriqide bu orunlarning xitay hökümiti üchün bek chong ehmiyiti qalmighanliqtin ular taqiwétilgen yaki bashqa mu'esselerge almashturulghan. Shunga bu merkezlerning taqilishi emliyette Uyghurlar üchün héchqandaq “Xushxewer” mu bolalmighan.

Melum bolushiche, Uyghurlar ene shu teriqide özlirige tewe maddiy we meniwi bayliqliridin tamam ayrilip bolghan bolsimu, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qirghinchiliq siyasiti héch toxtap qalmastin dawam qilmaqta iken. Bu xil achchiq ré'alliqqa nisbeten bezi Uyghur ziyaliliri bu halni buningdin bir esir ilgiri ötken merhum Uyghur sha'iri abduxaliq Uyghur (1901-1933) ning “Ey péqir Uyghur oyghan, ‍uyqung yéter, sende mal yoq emdi ketse jan kéter” dégen misralirigha teqqaslimaqta iken.