Вәзийәт анализчилири, хитайниң “бир бәлвағ, бир йол” қурулушида уйғурларниң орни һәққидә тохталди

Хитай таратқулири 14- вә 15-май күнлири бейҗиңда ечилған хәлқара “бир бәлвағ, бир йол мунбири” йиғинида, хитайниң бу йиғинға қатнашқан дөләтләр вәкиллири билән бир қатар иқтисадий вә сиясий келишимләрни мувәппәқийәтлик имзалиғанлиқини хәвәр қилмақта. Әмма, хәлқара таратқуларда хитай күчәп тәшвиқ қиливатқан “бир бәлвағ, бир йол” истратегийәлик қурулушиниң хитай арзу қилған нишанға йетиш яки йетәлмәслик мәсилиси вә хитай һөкүмитиниң бу қурулушниң мәркизий нуқтисидики уйғурларға қаратқан бастуруш сиясити йәнә бир қетим муназирә темисиға айланди.

14-Май йәкшәнбә күни хитайниң дөләт рәиси ши җинпиңниң саһибханилиқида бейҗиңда ечилған “бир бәлвағ, бир йол мунбири” йиғини хитайниң һөкүмәт таратқулири тәрипидин хитайниң хәлқарадики образини йүксәлтидиған, хитайниң йәршарилиқ иқтисадий-сода қурулушниң ледирилиқ орнини тиклиши үчүн бесилған иҗабий қәдәм дәп мәдһийилиди.

Хитай таратқулириниң мәзкур йиғин һәққидә берилгән хәвәрлиридә йәнә, хитай рәиси ши җинпиңниң мәзкур йиғинға қатнишиватқан русийә президенти путин, пакистан президенти мушәррәп, оттура асия дөләт башлиқлири вә түркийә рәиси рәҗәп таййип әрдоған қатарлиқлар билән айрим учришишларда болғанлиқи алаһидә тилға елинип, мәзкур йиғинда хитайниң бу дөләтләр билән муһим сода һәмкарлиқ келишимлири һәтта “өз-ара җинайәтчиләрни қайтуруш” қатарлиқ сиясий келишимләрни имзалиғанлиқини хәвәр қилди.

Әмма хәлқара таратқуларда, хитай таратқулири мәдһийиләватқан “бир бәлвағ, бир йол” истратегийәлик қурулушиға ғәрб дөләтлири гуманий қарашта болуватқанлиқи үчүн қатнашмиғанлиқи вә хитай һөкүмитиниң бу қурулушниң мәркизий нуқтисидики уйғурларға қарита йүргүзүватқан бастуруш сиясити һәққидики мәзмунлар хәвәр темиси болмақта.

Ройтерс агентлиқиниң бүгүнки хәвиридә, хитайда чақирилған “бир бәлвағ, бир йол” истратегийәлик қурулушиға ғәрб дөләтлиридин америка вә явропа дөләтлириниң қоллимаслиқ һәтта рәт қилиш позитсийисидә болуватқанлиқи илгири сүрүлүп, 15-май күни явропа иттипақиниң хитай рәиси ши җинпиң мәзкур йиғинда оттуриға қойған “заманивий йипәк йоли” пиланиға зәрбә характерлик инкас қайтурғанлиқи хәвәр қилинди.

Хәвәрдә тилға елинишичә, хитай рәиси ши җинпиң 15-май йәни йиғинниң йепилиш һарписида өз тәшәббусини оттуриға қоюп, явропа-асия әллиридин өзи йетәкчилик қиливатқан “заманивий йипәк йоли” пиланиға һәмкарлишишни тәләп қилған. Әмма, явропа иттипақиға әза 28 дөләт 15-май күни хитай рәиси ши җинпиңниң чақириқиға инкас қайтуруп, ши җинпиңниң тәшәббусини қоллимайдиғанлиқини билдүргән. Ройтерс агентлиқиниң хәвиридә, явропа иттипақиниң юқири дәриҗилик бир әмәлдариниң “хитайни һәйран қалдурған бир нуқта шуки, бу мәсилидә явропа иттипақиға әза дөләтләр пикир бирдәкликигә игә” дегән сөзлири нәқил елинған. Хәвәрдин мәлум болушичә, хитайниң “бир йол бир бәлвағ” истратегийәсини рәт қилидиған коллектип инкас белгийә, естонийә, германийә, һонгарийә, италийә вә испанийә қатарлиқ дөләтләрниң явропа иттипақидики вәкиллири тәрипидин оттуриға қоюлған.

Чәтәлләрдики сиясий вәзийәт анализчилиридин “бейҗиң баһари” журнилиниң баш муһәррири, сиясий вәзийәт анализчиси ху пиң әпәндиниң қаришичә, “ши җинңпиң тәшәббус қиливатқан ‛бир бәлвағ, бир йол‚ истратегийилик пиланиниң америка, явропа қатарлиқ ғәрб дөләтлири вә хитайниң қошниси һиндистан қатарлиқ дөләтләрниң қоллишиға еришәлмәсликигә, бу дөләтләрниң хитайниң мәзкур пиланиниң мувәппәқийәтлик елип беришиға гуманий қарашта болуватқанлиқи, болупму хитайда барғанчә начарлишиватқан кишилик һоқуқ мәсилилири вә хитайниң “бир бәлвағ, бир йол” истратегийилик пиланиниң мәркизи болған уйғур диярида йүргүзүватқан бастуруш сиясити қатарлиқ бир қатар амиллар сәвәб болған.

Ху пиң мундақ деди: “хитай таратқулири бейҗиңда ечиливатқан “бир бәлвағ,бир йол” иқтисадий һәмкарлиқ йиғинини мәдһийиләп, бу һәқтики хәвәрләрдә хитайниң ислам диниға етиқад қилидиған пакистан, түркийә, иран вә оттура асия җумһурийәтлири билән зор мәбләғгә игә сода келишимлири имзалиғанлиқини хәвәр қилди. Хитай һөкүмитиниң пакистан қатарлиқ мусулман әллири билән болған иқтисадий вә сиясий һәмкарлиқиниң күчәйгәнликини мәдһийилиди. Әмма, хәлқара хәвәрләрдә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарита йүргүзүватқан бастуруш сиясити сөз темиси мәзкур пиланни әмәлгә ашурушиға тосқунлуқ қилидиған амиллар муназирә темиси болмақта. Болупму, нөвәттә уйғур диярида йүргүзүлүватқан қаттиқ бастуруш сиясити вә барғанчә кәскинләватқан уйғур дияри вәзийити ғәрб демократик дөләтлириниң хитай рәиси ши җинпиң оттуриға қойған аталмиш ‛ бир бәлвағ, бир йол‚ истратегийәсигә соғуқ муамилә болушидәк вәзийәтни барлиққа кәлтүрди.”

Чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилиридин америка уйғур бирләшмисиниң рәиси, сиясий вәзийәт анализчиси елшат һәсән әпәндиниң қаришичә, хитай рәиси ши җинпиң гәрчә хәлқараға хитайниң “бир бәлвағ, бир йол” истратегийәлик пиланини әмәлгә ашурушқа ишәнчи барлиқини җакарлаватқан болсиму, әмма хитай һөкүмитиниң нөвәттики уйғур сиясити униң мәзкур пиланини әмәлгә ашурушиға тосалғуларни пәйда қилиду, һәтта хитай һөкүмитиниң пиланиниң нәтиҗиси мәғлубийәт билән аяғлишиши мумкин.

Елшат һәсән әпәнди өз қаришини оттуриға қоюп, тарихта йипәк йоли содисида түрткилик рол ойниған уйғурларниң бүгүнки күнгә кәлгәндә, хитайниң аталмиш “бир бәлвағ, бир йол” иқтисадий һәмкарлиқ қурулуш пиланиниң сиртида қалдурулуши, һәтта өз земинида қаттиқ бастурушқа учришидәк вәзийәтниң, хитай һөкүмитиниң мәзкур қурулуш пиланиниң хәлқарада қоллашқа еришәлмәсликидики муһим амилларниң бири икәнликини тәкитлиди.

Ху пиң әпәнди болса, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан бастуруш сияситиниң йәнә давамлишидиғанлиқини тәкитләп, хитай һөкүмитиниң, аталмиш “бир бәлвағ, бир йол” иқтисадий һәмкарлиқ истратегийисини әмәлгә ашурушта уйғурларни тәһдит дәп қараватқанлиқи үчүн, нөвәттә уйғурларға қарита йүргүзүватқан сиясий вә иқтисадий җәһәттә һоқуқсиз қалдуруш, һәтта қаттиқ бастуруш сияситини давамлиқ күчәйтидиғанлиқини тәкитлиди.

Ху пиң мундақ деди“хитай һазир өзиниң мәзкур иқтисадий қурулуш пиланида һәл қилғуч рол ойнайдиған уйғур дияри вәзийитидин қаттиқ әнсирәштә болмақта. Шуңа барлиқ амал-чарилар билән бу җәһәттики тәдбирләрни алмақта. Уйғурларға қарита ички җәһәттин бастуруш вә ташқи сияситидә уйғурларни хәлқара террорлуқ тәшкилатлириға бағлашқа урунуш сиясити, әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң өзиниң “бир бәлвағ, бир йол” истратегийисини әмәлгә ашурушта уйғурларни тәһдит дәп қараватқанлиқидин болмақта. Һалбуки, хитай һөкүмитиниң бу хил сиясәтлириниң нәтиҗиси ғәрб дөләтлириниң хитай һөкүмити тәшәббус қилған аталмиш иқтисадий һәмкарлиқ пиланиға қарита соғуқ позитсийидә болушиға сәвәб болған муһим амилларниң бири.”