Мутәхәссисләр: “чен чүәнго мәвҗут болған йепиқ тәрбийә лагери сияситини иҗра қилғучидур”

Америкида чиқидиған “хитай архиплири” намлиқ тор журнилида дүшәнбә күни ши җинпиң һакимийитиниң уйғур елигә қойған рәһбәрлик аппарати вә униң уйғур елидики сиясәтлири үстидә бир анализ мақалиси елан қилинди. Мақалә, хитайниң ички сиясәтлири вә иҗтимаий вәқәләр тәтқиқатчиси җессика бетки тәрипидин йезилған болуп, мақалидә уйғур елидики охшимиған йиллар ичидики рәһбәрлик аппаратлири вә улар иҗра қилған сиясәтләр селиштурулған.

Униң баян қилишичә, хитайда ечилған 19-қурултайда хитайда партийә вә һөкүмәткә қарашлиқ бәзи органлар үстидә тәңшәш елип берилип, хитай миллий ишлар комитети билән дини ишлар комитети һәр иккилиси хитайниң бирликсәп бөлүминиң башқурушиға өткүзүп берилгән. Әмма униң ейтишичә, бу рәһбәрлик қатлими вә қурулмисида йүз бәргән өзгиришләр уйғур елигә қаритилған сиясәтни әмәлийләштүрүштә қисмән өзгириш пәйда қилсиму, әмма уйғур елигә қаритилған сиясәтниң мәзмуни вә салмиқиға һечқандақ тәсир көрситәлмәйдикән.

Америка уйғур бирләшмиси рәиси илшат һәсән әпәндиниң билдүрүшичә, юқирида тилға елинған хитай мәркизи дини ишлар комитети билән хитай мәркизи миллий ишлар комитети һәр иккилисиниң бирликсәп бөлүмигә өткүзүп берилиши компартийәниң биваситә һалда дөләтни идарә қилишидин дерәк беридиған болғачқа, уйғур елигә қаритилған сиясәтни бивастә хитай компартийиси чүшүриду, дәп қарашқа болидикән.

Җессика бетки мулаһизисидә ейтишичә, хитайниң бюкратик аппаратлирида уйғур елидә иҗра қилинидиған сиясәтләргә асаслиқ тәсир көрситидиған икки чоң түркүм бар болуп, униң бири “мәркизи бирликсәп” кә мунасивәтлик кишиләр, йәнә бири “сиясий қанун чәмбирики” ичидики кишиләр икән. Улар һәм партийә һәм һөкүмәткә қарашлиқ кишиләрдин тәркиб тапсиму әмма һазир компартийә мәркизи нуқтида икән. юқиридики икки органдин сирт йәнә, 2000-йили йәнә “мәркәз шинҗаң хизмәтлирини маслаштуруш гурупписи” дәйдиған бир гуруппа қурулған. Бу гурруппа һәм һөкүмәт һәм партийәгә вәкиллик қилидиғанлар вә башқиларни бир ариға әкелиш арқилиқ шинҗаң сияситини бәлгиләшни башлиған. Җессика ханим мундақ дегән: “юқиридики бу гуруппида орун алған кишиләрниң кимләрдин тәшкилләнгәнлики һәққидә компартийә елан қилған интайин аз мәлуматтин башқа көп нәрсә билмәймиз. Әмма бу кишиләрниң тәрҗимиһали вә сиясәт көрсәтмилиридин ениқ көрүнүп туридуки, биз йеңи рәһбәрләр яки қурулмида елип берилған тәңшәшләр шинҗаңда йүргүзүлүватқан сиясәтләргә әмәлий бир өзгириш елип келиду, дәп қаримаслиқимиз керәк”.

Мулаһизидә ейтилишичә, 19-қурултайдин кейин җамаәт хәвпсизлик министирликиниң сабиқ министири го шенкүн мәркизи сиясий-қанун комитетиниң рәислик вәзиписигә йөткәлгән. У һәм уйғур елидики бихәтәрлик истратегийәсиниң әң асаслиқ әзаси болған хитай хәлқ қораллиқ сақчи қисимлириниң биринчи қол сиясий комиссари иди. юқиридики қораллиқ сақчи қисимлири вә җамаәт хәвпсизлик министирлиқиниң уйғур елидә йүз бәргән һәрқандақ тутқун вә вәқәләрни бастурушта асаслиқ рол ойнайдиғанлиқи ениқ болуш билән биргә, буниңда башқа аппаратларниңму роли бар икән.

Җессика ханим мақалисидә, уйғур елидики “қайта тәрбийә” мәркәзлириниң қурулушида хитайниң сот системисидики әмәлдарларниң һәссиси барлиқини илгири сүргән. Униң қаришичә, уйғур елигә қаритилған сиясәт кейинки 2 йил ичидә алаһидә қаттиқлашқан болуп, бу болупму чәтәлләрдики уйғурларниң мәҗбурий қайтуруп келиниши вә шундақла кәң көләмлик “қайта тәрбийәләш лагерлири” вә “радикаллиққа қарши туруш тәрбийәләш мәркәзлири” ниң тәсис қилинишида өз ипадисини тапқан.

Униң әскәртишичә, уйғурларға қаритилған бесим сияситидә чен чүәнго кәлгәндин кейин интайин рошән күчийиш барлиққа кәлгән болсиму, әмәлийәттә 2010-2014- вә 2017-йиллирида ечилған “шинҗаң хизмити йиғини” да ишлитилгән аталғуларни анализ қилғанда һазир йүргүзүлүватқан бу сиясәтләрниң аллиқачан шәписи берилип болунған икән. Йәни, 2010-йилидики йиғинда узун муддәтлик мәңгүлүк әминликни турғузуш тәкитләнгән болса, 2014-йилидики йиғинда “радикаллиқни йоқитиш” дегән сөзләр муһим орунға қоюлған. Униң әскәртишичә, “уйғур аптоном районлуқ радикаллиқни түгитиш низами” 2017-йили апрел ейидила йолға қоюлуп, радикаллиқни түгитиш хизмитиниң һоқуқ қурулмиси аптоном район, вилайәт вә наһийә дәриҗилири бойичә шәкиллинип болған.Буниң тәйярлиқ хизмәтлири икки йил бурунла башланған. 2015-Йили бәзи җайларда “радикаллиққа қарши туруш хизмәтлирини күчәйтиш вә тәшвиқ қилиш пилани” намлиқ лайиһә аллиқачан йолға қоюлған. Лопнур наһийәсидә 2015-йилиниң оттурисида “радикаллиқни түгитиш рәһбәрлик гурупписи” тәшкилләнгән.

Җессика ханим бу һәқтә мундақ дегән: “әлвәттә бу дегәнлик чен чүәнгониң йепиқ тәрбийә лагерлириниң кеңийип беришида роли йоқ дегәнлик болмисиму, әмма бу тәрбийә мәркәзлириниң һала бүгүнгә кәлгәндә диққәт тартиштики сәвәб униң адәмләр билән толуп- тешип кәткәнликидур. Шуниси ениқки, бу сиясәт чен чүәнгодин бурун мөлчәрләнгән сиғимчанлиқтин аллибурун ешип кәтти. Әлвәттә, бу сиясәтниң қанчилики чен чүәнгоға аит, қанчилики 2014- йилида елан қилинған көрсәтмигә аит, қанчилики шинҗаң хизмити рәһбәрлик гурупписиға аит? буларни билиш қейин. . . . . Чен чүәнгониң шүбһисизки уйғур елидики бихәтәрлик тәдбирлири вә уйғурларға қилиниватқан муамилиниң өзгиришидә бәлгилик тәсири бар. Мәсилән, қолайлиқ сақчи понкитлири вә сақчи хадимлириниң түркүмләп қобул қилинишида ениқ униң қоли бар. Вақитниң тоғра келишигә қариғанда, чен чүәнго йәнә бәлким чәтәлләрдики уйғурларни мәҗбурий қайтуруп келиш тәклипини қойған болушиму мумкин. Әмма уйғур елидики йепиқ тәрбийә мәркәзлирини ишқа селишта у пәқәт сиясәтни иҗра қилғучи халас. Чен чүәнгониң шинҗаңда қилғини әмәлийәттә мәвҗут болған қурулмини ишқа селиш вә аз санлиқ милләтләргә дәриҗидин ташқири қаттиқ қол сиясәтләрни йолға қоюшни үстигә елип, уни әң муһим орунға қоюштин ибарәт болуши мумкин”.

Ундақта немә үчүн бүгүнгә кәлгәндә хитай һөкүмити бу пиланлирини иҗра қилишни башлиди вә чен чүәнгони йөткәп әкәлди? америкидики уйғур адвокат, уйғур дияри вәзийити анализчиси нурий түркәл әпәнди буниң сәвәбини чүшәндүрүп өтти. У һазирқи хәлқара вәзийәтниң  һәм шундақла хитайниң “бир бәлвағ бир йол истратегийиси” ни әмәлгә ашуруш нишаниниң буниңдики икки муһим амил икәнликини билдүрди.

Дәрвәқә, җессика ханимму өз мақалисидә әскәртип, “мәйли шинҗаңда һазир иҗра қилиниватқан сиясәтниң пишиваси чен чүәнго болсун яки у бәлгиләнгән сиясәтни иҗра қилишқа селиниватқан рәһимсиз бир қолчамақ болсун, бәрибир компартийәниң кәң даирилик сиясәт йөнилишигә мувапиқ көрүлгән бир ахирқи ноқтидур” дәп язған.