ned.org
2-Июл күни уйғур кишилик һоқуқ қурулуши вә дуня уйғур қурултийи бирликтә «5-июл үрүмчи вәқәси» ниң 11 йиллиқи мунасивити билән тор сөһбити уюштурди. Сөһбәттә «5-июл вәқәси» ниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сияситиниң системилиқ ассимилятсийәдин ирқий қирғинчилиққа өтүшидә тарихи бурулуш нуқтиси болғанлиқи муһакимә қилинди.
Мәзкур сөһбәткә америка хәлқара диний ишлар комитетиниң комисисари нури түркәл әпәнди, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң асия ишлири директори софи ричардсон ханим, гирманийәлик хитай ишлири тәтқиқатчиси адриян зенз, фирансийәлик журналист урсула гойтер, америкадики лояла университетиниң уйғур тарихи тәтқиқатчиси райин сам қатарлиқлар қатнашти.
Буниңдин 11 йил илгири, йәни 2009-йили 5-июл күни уйғурлар хитай һөкүмитиниң «шявгуән вәқәси» ни адил бир тәрәп қилишини, уйғур яшлирини әрзан әмгәк күчи сүпитидә хитай өлкилиригә йөткәшни тохтитишини, уйғурларниң ишсизлиқ мәсилисини уйғур елиниң өзидә һәл қилишини тәләп қилип, тинч йол билән намайиш елип барған иди. Һалбуки, 5-июл күнидики тинчлиқ намайиши хитай даирилири тәрипидин қанлиқ бастурулған вә нәччә миңлиған уйғур яшлири қолға елинип, йәнә йүзлигән кишиләр ғайиб қиливетилгән иди.
Йиғин қатнашқучилири «5-июл үрүмчи қирғинчилиқи» һәққидә өзлириниң көзқарашлирини оттуриға қоюп өтти. Нури түркәл әпәнди мундақ деди: «хитай һөкүмити мәсилигә иккила тәрәптин қаримастин, бәлки биртәрәплимилик билән бир тәрәп қилған.»
Софи ричардсон ханим «5-июл вәқәси» дин кийин хитай даирилириниң уйғур районини һәрбийләштүрүш қәдәмини тизләткәнликини тәкитлиди. У йәнә уйғуларниң нөвәттки қәйсәрлики вә зулумға қарши туруштики җасаритигә қайил болғанлиқини билдүрди.
Адриян зенз әпәнди 2009-йили үрүмчидә вә 2008-йили тибәттә йүз бәргән намайиш вә хитай һөкүмитиниң бу намайишларни қанлиқ бастуруши хитай компартийәсиниң миллий сияситиниң мәғлубийитини ашкарилап қойди, деди.
Фирансийәлик мухбир урсула гойтер ханим өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қелинған илһам тохти билән «5-июл үрүмчи вәқәси» һәққидә параңлашқан икән. У илһам тохтиниң «райондики әһвал барғансери начарлишип кетиватиду, бу тасаддипийла йүз бәргән бир вәқә болмастин, бәлки хитай һакимийитиниң йиллардин бери уйғурларға йүргүзгән қаттиқ сиясәтлириниң нәтиҗиси,» дегәнликини әсләп өтти.
Райин сам әпәнди мундақ деди: «хитай һөкүмити адаләтсизликкә қарши елип берилған тинч намайишини милләтләр арисидики өчмәнлик дәриҗисигә көтүрди вә уни миллий мәсилигә айландурди.»
Муһаҗирәттики уйғурларниң билдүрүшичә, 2009-йилидики «5-июл вәқәси» һазирқи заман уйғур тарихидики әң ечинишлиқ вәқәләрниң бири икән. Вәқәни өз көзи билән көргүчиләрниң ейтишичә, сақчилар намайишчиларға қаритип оқ чиқарған, пуқрачә кийингән сақчилар кочиларда пуқраларни калтәк-тоқмақ билән урған вә кейинки айларда миңлиған уйғурлар бирдин бирдин ғайиб қилинған.
Райин сам уйғурлар «қирғинчилиқ» дәп атиған бу қанлиқ вәқәни хитай һөкүмитиниң «террорлуқ» қа бағлап, уйғурларни бастурушта баһанә қилишқа урунуватқанлиқини әскәртип өтти. У йәнә «хитай компартийәсиниң шавгуәндә болған вәқәгә тутқан позитсийәсигә наразилиқини ипадиләш үчүн елип берилған бу намайиш әслидә ‹тинч намайиш' иди,» деди.
Йиғин қатнашқучилири бирдәк хитай контроллуқидики ахбарат васитилириниң уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләрни ‹қалақ', ‹вәһший' қилип көрситиши нәтиҗисидә нөвәттики еғир бастурушта милярд нопуслуқ хитай, хитай компартийәсиниң сияситини қоллайдиғанлиқини илгири сүрди.
Адриян зенз әпәнди мундақ деди: ‹хитай васитә таллимастин уйғурларни бастуруватиду. 2009-Йилидин буянқи нишанлиқ, ситиратигийәлик йүргүзгән сиясити кишини чөчүтиду. '
29-Июн «хитайға қариши парламент әзалири бирлики» адриян зенизниң доклатиға асасән елан қилған баянатида хитайниң уйғур нопусини чәкләш үчүн аялларни туғмас қилиш, мәҗбурий бала чүшүрүш, көпийиш нисбитини төвәнлитиш қатарлиқ чариләрни қолланғанлиқини көрсәткән. Улар баянатида буларниң «инсанийәткә қарши җинайәт яки ирқий қирғинчилиқ җинайити» шәкилләндүридиған яки шәкилләндүрмәйдиғанлиқи үстидә тәкшүрүш елип баридиғанлиқини билдүргән иди.
Адриян зенз әпәнди бу һәқтә мундақ деди: ‹бейҗиң уйғурларға мәдәнийәт қирғинчилиқи йүргүзди, нөвәттә қаттиқ нопус контроллуқи арқилиқ рәсмй қирғинчилиққа қарап кетиватиду. ' деди.
Уйғурлар ирқи қирғинчлиққа учраватамду, дегән соалға нури түркәл әпәндиму өзиниң көзқаришини оттуриға қоюп мундақ деди: «адвокат болуш сүпитим билән буни наһайити раһәтлик билән ирқий қирғинчилиқ дийәләймән. Хитай уйғурларға бирқәдәм-бирқәдәмдин ирқий қирғинчилиқи елип бериватиду».
