Qazaqistanliq Uyghurlar Uyghur élidiki weziyet heqqide uchurlarni nedin alidu?

Kéyinki waqitlarda Uyghur élidiki weziyet, bolupmu atalmish “Terbiyelesh lagérliri” heqqide xewerler dunya ammiwi axbarat wasitiliride toxtimay élan qilinip kelmekte. Uyghur élidiki siyasiy, ijtima'iy weziyet, xitay da'irilirining bu rayondiki siyasiti heqqide ilgiri, bolupmu rusiyening “Séntir asiya”, “Perghane ru” gha oxshash ammiwi axbarat wasitiliride maqaliler üzlüksiz élan qilinip kelgen idi. Emma bezi qazaqistanliq mutexessislerning periziche, hazir ehwal xéli özgergen bolup, bu heqtiki maqalilerning bérilishi susliship qalghan iken. Shundaqtimu Uyghur élidiki weziyet bezi rus tilliq tor betlirining yenila qiziq témisi bolup qalmaqtiken.

Shularning biri rusiyening “Golos islama. Kom” tor bétide bir ay burun élan qilin'ghan “Xitayning ‛qayta terbiyelesh lagérliri‚ da heqiqette néme yüz bériwatidu?” namliq maqalida Uyghur élining asasiy ahalisi bolghan Uyghurlarning, shundaqla qazaq, qirghizgha oxshash bashqimu milletlerning xitayning qattiq bésimi astida qalghanliqi tekitligen. Maqalida xitay da'irilirining mundaq lagérlarning bolushini yoqqa chiqiriwatqan bolsimu, emma buninggha pakitlar keltürülüp, xitayning mundaq lagérlarni qurushqa 2016-yildin buyan 107 milyon dollar xirajet bölgenliki, asasen Uyghurlarning méngisini yuyup, uninggha kommunistik idiyeni mejburlap quyush heriketlirining élip bériliwatqanliqi ilgiri sürülgen.

Emdi qazaqistanning rus tilliq “Qazaqistan zakon” tor bétide in'gliz tilidin terjime qilip élin'ghan “Xitayda HBO téléwiziye qanili shi jinpingni winni-pux bilen sélishturghandin kéyin öchürüldi” namliq maqalida éytilishiche, amérikiliq yumur programmisining yürgüzgüchisi jon oliwér xitay rehbiri shi jinpingning Uyghur élide musulmanlarni terbiyelesh lagérlirigha solawatqanliqini qattiq eyibligen.

Emdi qazaqistanliq Uyghurlar xitay da'irilirining Uyghur élidiki basturush siyasiti hemde atalmish “Terbiyelesh lagérliri” heqqide melumatlarni qeyerdin alidu?

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi bu heqte mundaq dédi: “Merkiziy asiya Uyghurliri axbaratni rusiyening we merkiziy asiyaning rus tilliq axbarat wasitiliridin izdeydu. Kéyinki waqitlarda rusiyemu Uyghurlar heqqide matériyal bérishni toxtatti. Ottura asiya döletliride bolsa burundin bu mesile yorutulmaytti. Shuning üchün bu yerdiki Uyghurlar ‛erkin asiya‚ radiyosidin we bashqimu tor betliridin Uyghurlar tarqatqan matériyallarni paydilinidu”.

Qehriman ghojamberdining éytishiche, qazaqistandiki qazaq, rus tilliq, shundaqla qirghizistan, özbékistan jumhuriyetliridiki ammiwi axbarat wasitiliride Uyghurlarning qedimiy medeniyiti, tarixi we bashqimu shu mezmundiki maqaliler élan qilinip turidiken.

U sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Qazaqistanda Uyghurlarning 10 din artuq gézit-zhurnali chiqidu. Shularning héch qaysida Uyghuristandiki weziyet heqqide axbarat bérilmeydu. Shexsen özümnimu bermeydu. Shuning üchün men her ayda bir qétim dégüdek “Axbaratname” chiqirip, uni tarqitimen. Bu yerdiki hökümet Uyghur mesilisini yorutushqa qarshi. Chünki xitay bilen bolghan siyaset shuninggha élip kelgen”.

Igilishimizche, hazir almuta shehiride Uyghur tilida neshr qiliniwatqan “Uyghur awazi” géziti dölet qarmiqidiki jumhuriyetlik jemiyetlik-siyasiy gézit bolup hésablansa, “Asiya bügün” jumhuriyetlik musteqil gézittur. Buningdin tashqiri yene “Axbarat”, “Intizar”, “Uyghur pen”, “Ghunche”, “Ijadkar”, “Éhsan” zhurnallirimu neshr qilinidu.

“Turan” uniwérsitétining proféssori, tarix penlirining doktori ablet kamalofning éytishiche, hazir pütkül dunya Uyghurlirining, shu jümlidin ottura asiy Uyghurlirining diqqiti Uyghur élide shekillen'gen weziyette iken. Néme üchün? ablet kamalof mundaq dep jawab berdi: “Sewebi, mesilen, ottura asiya, shu jümlidin resmiy melumatlar boyiche 265 ming Uyghur yashaydighan qazaqistandiki Uyghurlarning Uyghur élide uruq-tughqanliri bar. Mana ikki yilche bolup qaldi, mushu qazaqistandiki Uyghurlar özlirining u yaqtiki tughqanlirini körüp kélish mumkinchiliki bekmu qiyinliship qaldi. U yaqtin bu yaqqa kélidighanlarning yolimu burunqidek emes. Biz Uyghur diyarida yüz bériwatqan ehwallarni peqet ammiwi axbarat wasitiliridin élip turattuq. Ilgiri rus tilliq metbu'atlarda Uyghur élidiki qérindashlirimizning ehwali, omumiy weziyet heqqide maqaliler da'im bolmisimu, emma arilap élan qilinip turatti. Hazir bu heqte birer maqale tépishning özi qiyin. Emdi ijtima'iy taratqularda Uyghur élidiki weziyet heqqide her xil melumatlarni körsekmu, oqusaqmu, ularning hemmisige ishinip kétishke yene bolmaydu. Shuning üchün bizge peqet resmiy axbarat wasitilirige tayinishqa toghra kélidu.”

Melumatlargha qarighanda, qoshna qirghizistanda neshr qiliniwatqan “Ittipaq” gézitide Uyghur élidiki weziyet pat-patla yorutulup turghanliqtin, qazaqistanliq Uyghurlar üchün bu gézit alahide axbarat menbesi bolup hésablinidu.
Muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining proféssori alimjan hemrayéfning pikriche, hazir axbarat dewri bolup, qazaqistan démokratik memliket bolghanliqtin, uning her bir puqrasining axbarat élish hoquqi kapaletlendürülgen iken.

U mundaq dédi: “Shexsen men ana diyarimizdiki weqelerdin xewerdar. Dölet, metbu'at organliri bu mesilide süküt saqlaydu, sewebi bu ijtima'iy-siyasiy mesile. Buning aqiwiti qandaq bolidu belgisiz. Asasiy uchurlar biresmiy, öktichi gézitlerde éytiliwatidu. Yene bir axbarat bu jem'iyetlik torlar. Emma ularni tehlil qilmay bolmaydu.”

Alimjan hemrayéf Uyghur élide yüz bériwatqan basturush heriketlirining, lagér mesililirining köpligen siyasiy, ijtima'iy we iqtisadiy mesililer bilen chemberchas baghlan'ghanliqtin buni tepsiliy we chongqur öginish lazimliqini, ularning kélip chiqish seweblirini ilmiy yosunda tetqiq qilish kéreklikini otturigha qoydi.