Xitay hökümiti 70 yilda Uyghur élide bext-sa'adet yaratqanliqini teshwiq qilmaqta, emma xelq'ara néme deydu?

Xitay hökümiti bu yil xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 70 yilliqini zor tentene bilen qutluqlawatqan bir peytte, barliq hökümet axbarat wasitilirini ishqa sélip turup xitay kompartiyesi hakimiyiti astida Uyghur élidiki barliq milletlerning zor bext-sa'adetlerge érishkenlikini keng teshwiq qildi. Bu heqtiki teshwiqat xewerliri xitayning “Yershari waqti géziti”, shinxu'a tori we tengritagh tori qatarliq hökümet axbaratlirida in'glizche, Uyghurche we xitay tillirida tarqitilmaqta.

Bu xewerlerde töwendikidek ibariler orun alghan: “Shinjang Uyghur aptonom rayoni yéngi junggo qurulghan 70 yildin buyan, partiye merkiziy komitétining semimiy ghemxorluqida, weten chong a'ilisining illiq qoynida, shinjang bashtin-axir xelqning bext-sa'aditini ashurushni tereqqiyatning tüp meqsiti qilip, xelq turmushini kapaletlendürüsh we yaxshilashta ching turdi. . . Aptonom rayonluq partkom we hökümet yéngi dewrdiki partiyening shinjangni idare qilish tedbirini omumyüzlük izchillashturdi, her millet ammining érishish tuyghusi, bext tuyghusi, bixeterlik tuyghusi kündin-kün'ge ashti”

Bügün yene, xitayning “Yer shari waqti” géziti in'gliz tilida “70 Yilda xitayning shinjang rayoni hayati küch we muqimliqqa tolghan bir kélechekke quchaq achti” témisida maqale élan qilip, 70 yilliq xitay hakimiyiti astida rayonning muqimliqqa érishkenliki we yéqinqi 3 yildin buyan bir qétimmu térrorluq weqesi yüz bermigenlikini ipade qildi.

Halbuki, xitayning yuqiridiki teshwiqatliri Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan organlar we közetküchilerning küchlük tenqidige uchridi. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofi richardson bügün bu heqte radiyomizgha bildürgen inkasida yuqiridiki yershari waqti géziti ilgiri sürgenlerning özini qattiq ejeplendürüwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Méning yer shari waqti gézitidin sorap baqqum kéliwatidu. Ular hazir lagérlarda zorawanlarche tutup turuluwatqan az dégende bir milyon kishidin ularning qandaq bextlik ikenlikini sorap béqiptimu? rayondiki 12 milyon Uyghur we bashqa musulman milletlerning kündilik hayati derijidin tashqiri kontrol astigha élin'ghan, xalighanche ibadet qilishi, erkin sayahet qilishi qattiq cheklen'gen, ularning pütün herikiti kün boyi nazaret astigha élin'ghanni az dep yene xitay hökümet kadirliri öylirige mejburiy köchürülgen. Ular yene bexitlikmiken. Men mushundaq shara'it astidiki kishilerni yene qandaq bolup bextlik dégili bolidighanliqini peqetla chüshinelmidim”.

Derweqe, xitay hökümiti Uyghur élidiki siyasetlirini qanchilik kökke kötürüshidin qet'iynezer, uning emeliyette rayondiki Uyghur qatarliq musulman milletlerge zor balayi'apetlerni élip kelgenliki, bolupmu 2017-yilidin buyan Uyghur élide zor kölemlik yighiwélish lagérlirini qurup, 2 milyon etrapida yerlik xelqni lagérgha qamash we rayonda yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisi we gén uchurlirini yighish qatarliq wasitiler arqiliq saqchi döliti sistémisi qurghanliqi téxi yéqinda nyu-yorkta chaqirilghan birleshken döletler teshkilati omumiy yighini mezgilidiki muhim munazire témilirining biri boldi. 23-Séntebir omumiy yighin chaqirilghan birinchi küni amérika hökümiti “Dini erkinlikni himaye qilish” témisida bir yighin chaqirip, Uyghurlarning dini erkinlik mesilisini otturigha qoydi.

Yighinda jewher ilham dadisi ilham toxti we lagérlargha qamalghan Uyghurlar heqqide guwahliq berdi. Arqidin, 24-séntebir küni amérikining tashqi ishlar ministirliqining orunlashturushi we shundaqla kanada, gérmaniye, gollandiye we en'gliyening qoshumche sahibxaniliq qilishi bilen “Shinjangdiki kishilik hoquq krizisi” témisida bir muhakime yighini échilip, Uyghurlar duchar boluwatqan zulumlar pakitliri bilen amérikaning yuqiri derijilik emeldarliri teripidin otturigha qoyuldi. Amérika mu'awin tashqi ishlar ministiri jon solliwén yighinda muhim söz qilip, xitay hökümitining hazir bir milyondin oshuq Uyghur we bashqa musulman xelqlerni yighiwélish lagérlirigha qamap, ularni öz milliy medeniyiti we dinidin mehrum qiliwatqanliqi we u yerdiki tutqunlargha insan qélipidin chiqqan qopal mu'amile we iskenje séliwatqanliqi heqqide muhim ispatlar barliqini bildürdi. U yene xitay hökümiti “Kespiy maharet bilen terbiyelesh orni” dewatqan orunlarda emeliyette nurghun doktorlar we proféssorlargha oxshash alliqachan kesip ehli kishilerning yighiwélin'ghanliqini bildürüp, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirini térrorluq bilen alaqisi bolmighan sistémiliq bésim siyasiti, dep körsetti.

Sofi richardson xanimmu bügünki sözide, xitaygha oxshash musteqil axbarat bolmighan bir dölette bir kishining bextlik ikenlikini ilgiri sürüshning tolimu exmiqanilik ikenlikini bildürdi. U mundaq dédi: “Yuqiri derijilik bésim bilen bashqurulidighan we musteqil axbaratchiliq bolmighan bir dölette qandaq bolup bir kishining yaki topluluqning bextliklikini ilgiri sürgili bolidu. Bu dölette musteqil pikir yürgüzgen kishimu jazalinidighan tursa. Mesilen, ilham toxti buning tipik misali. U özining pikir qilish hoquqini ishletkenliki we döletning siyasetlirige bolghan pikrini tinchliq bilen ipade qilghanliqi üchün ömürlük qamaq jazasigha höküm qilindi. Undaqta ilham toxti bextlikmu, uning amérikida turuwatqan we a'ilisi bilen alaqisi üzülgen qizi jewher bextlikmu? mana bu tolimu roshen sélishturma.”

24-Séntebir küni, birleshken döletler teshkilatida otturigha qoyulghan kelgen yene bir muhim téma bolsa Uyghur mehbuslarning ichki organlirining qanunsiz ishlitilish mesilisi boldi. En'gliyediki “Xitay kollégiyesi” namliq bir musteqil xelq sot mehkimisining adwokati hamid sabi 24‏-séntebir küni b d t kishilik hoquq kéngishining 42‏-nöwetlik yighinida guwahliq bérip, xitayning Uyghur we falun'gungchilarning ichki ezalirini mejburiy élip köchürüwatqanliqi we sétiwatqanliqi, b d t gha eza döletlerning “Irqiy qirghinchiliq” bilen eyiblinish mumkinchiliki bolghan jinayetke qarshi jiddiy tedbir élish “Mejburiyiti” ning barliqini agahlandurup zor ghulghula qozghidi. Bu weqemu xelq'aradiki axbaratlarda küchlük diqqet tartti.

Yéqinda yene, 600 neperge yéqin Uyghur tutqunning xitay saqchilirining qattiq nazariti astida korla wogzalidin mexsus poyiz bilen xitay ölkilirige élip méngilghanliqigha a'it körünüshler ashkarilinip, xitay hökümitining Uyghur élidiki lagérlirining ular dewatqandek “Kespiy maharet bilen terbiyelesh” orni emesliki yene bir qétim ispatlandi. “Washin'gton pochtisi” géziti bu heqte mexsus bash maqale élan qilip, xitay hökümitining diniy basturushni kéngiyiwatqanliqi, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan bu basturushlirigha hökümetlerning süküt qilmasliqi kéreklikini bildürgen.

Doktor sofi richardson xanimmu sözide xitay hökümiti rayondiki yighiwélish lagérlirini bikar qilmighuche, erkin axbaratchiliqni, erkin saylamni yolgha qoyup, xelqning öz teqdirini özi belgilishige yol qoymighuche dunyani saxta teshwiqatlirigha ishendürelmeydighanliqini tekitlidi.

Amérikadiki nopuzluq kishilik hoquq organliridin erkinlik sariyimu bügün xitay xelq jumhuriyitining 70 yilliqi munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida, xitay réjimining 70 yilliqida bir milyondin oshuq Uyghurning tutup turush lagérlirigha solan'ghanliqini, xitaydiki dini guruppilarning, öktichi ziyaliylarning zerbige uchrap, ijtima'iy jem'iyetning qattiq zerbige uchrighanliqini tekitlidi we xitay hökümiti qurulghan 1949-yilidin buyan on milyonlarche kishining bu réjimning qurbani bolghanliqini bildürdi. Ular yene bayanatida, nurmuhemmed toxti, ilham toxti we tashpolat téyip qatarliqlarni xitaydiki ölümge höküm qilin'ghan we yaki öltürülgen wijdan mehbusliri qatarida körsetti.