Kommunist xitay hakimiyiti Uyghurlargha qandaq balayi'apetlerni élip keldi? (4)

Uyghurlar pütün dunyada ürümchi qirghinchiliqining 15 yilliqini xatirileydu

2009-Yili yaz peslide yüz bergen “5-Iyul ürümchi naraziliq namayishi” shu yili 6-ayning 26-küni gu'angdongning shawgu'en shehiridiki shüri oyunchuq zawutida Uyghur ishchilargha qilin'ghan zorawanliq hujumining adil bir terep qilinmasliqigha bolghan Uyghurlarning naraziliqidin kélip chiqqan dep qarilidu. Eyni chaghda xitay hökümet taratquliri zawuttiki toqunushta Uyghurlardin 2 ishchining ölgenlikini, 10 nechche ishchining yarilan'ghanliqini xewer qilghan bolsimu, emma ijtima'iy alaqe torlirida ölgen ishchilarning 10 nechche ikenliki, hökümet da'irilirining mesilini adil bir terep qilmighanliqi körsitilgenidi. Emma analizchilarning qarishiche, weqening yüz bérish sewebi téximu murekkep déyishke bolidu.

Eyni chaghda bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilghan xitay analizchiliridin jang wéygo ependining bildürüshiche, bundaq paji'ening kélip chiqishida xitay hökümitining mes'uliyiti éghir bolup, bolupmu 2000-yillardin kéyin, xitayning hökümet teshwiqatlirida Uyghurlar heqqide köpligen selbiy teshwiqatlarning köpiyishi, xitaylarda Uyghurlargha bolghan öchmenlikni kücheytip, “26-Iyun shawgüen weqesi” dek paji'elerge seweb bolghan.

Halbuki eyni chaghda xitay hökümitining Uyghur siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan musteqil tetqiqatchi, “Uyghur biz tori” ning sahibi, béyjing milletler uniwérsitétining dotsénti ilham toxtining erkin asiya radiyosigha oxshash chet el taratqulirigha bildürüshiche, xitay hökümitining ötken esirning 90-yilliridin kéyin ewjige chiqqan “Gherbni échish”, “Gherbke yardem bérish” namlirida, rayondiki bayliq menbelirining xitay ölkilirige téximu köplep toshulushi, Uyghurlarning tereqqiyatning sirtida qaldurulup, rayondiki ish pursetlirining xitay köchmenlirige bérilishi seweblik Uyghur yashlirida ishsizliq küchiyip Uyghurlarning tirikchilik yollirining barghanche tariyip ketken. Bulargha qoshulup, xitay ölkiliride qurulghan atalmish “Shinjang sinipliri” gha Uyghur balilirining mejburiy ewetilip xitayche oqutulushi, 2006-yildin bashlap mejburiy yolgha qoyulghan “Qosh tilliq oqutush” namidiki xitayche ma'aripining kéngeytilishi, Uyghur déhqanlirining “Éshincha emgek küchliri” namida xitay ölkiliridiki shirket-zawutlargha “Erzan emgek küchi” qilip yötkilishi qatarliq bir qatar tengsiz amillar Uyghurlarning naraziliqini barghanche kücheytip, 2009-yildiki “5-Iyul ürümchi naraziliq namayishi” gha seweb bolghan.

EyePress

Xitayning hökümet taratqulirida 2009-yili 5-iyul künidiki namayishning dawamining zorawanliq topilingigha aylinip, 197 ademning ölgenliki, 1700 din artuq ademning yarilan'ghanliqi xewer qilin'ghan. Xitayning shinxu'a agéntliqining xewiride yene 6-iyuldin bashlap ürümchi, qeshqer, qatarliq sheherlerde herbiy halet yürgüzülgenliki élan qilinip, bu qétimqi weqede 1800 dek ademning qolgha élin'ghanliqi xewer qilin'ghan.

Lékin chet ellerdiki Uyghur teshkilatliri we musteqil taratqular igiligen ehwallarda, ölgen we iz-déreksiz yoqalghanlarning sanining nechche mingdin ashidighanliqi hetta 10mingdin köplüki tekitlinip, chet ellerdiki Uyghur jama'iti Uyghurlarni qollighuchi xelqler herqaysi döletlerde xitay hökümitining “5-Iyul ürümchi namayishi” ni qanliq basturghanliqigha qarshi naraziliq namayishliri élip barghan.

Eyni chaghdiki Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari wang léchüen we ürümchi shehirining partkom sékrétari li ji 6-iyul küni téléwizorda qilghan sözide “5-Iyul weqesi chet ellerdiki bölgünchi küchlerning qutratquluq qilishi bilen qozghalghan térrorluq topilingi” dep élan qilip, xitay puqralirini özini qoghdashqa küshkürtken. Netijide 7-iyul küni qollirigha toqmaq kötürgen xitaylarning kochilarda Uyghurlargha hujum qilish weqesi, 8-ayda yüz bergen “Yingne weqesi” yeni “Uyghurlar yingne bilen xitay puqralirigha hujum qildi” dégendek ösek sözler tarqilip, Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki ziddiyetning barghanche küchiyishi, 9-ayning 3-küni we 7-küni qollirigha toqmaq kötürgen xitay puqralarning kochilarda Uyghurlargha hujum qilip adem yarilandurush hetta öltürüsh weqeliri arqa-arqidin yüz bergen.

Eyni chaghda bu ehwallargha qarita béyjingdiki ilham toxti ependi, “Shinjang qanunchiliq géziti” ning muxbiri gheyret niyazgha oxshash bir türküm Uyghur ziyaliyliri chet el muxbirlirining ziyaritini qobul qilghinida, rayonda ziddiyetning küchiyip bu bir qatar weqelerning yüz bérishide xitay hökümitining mes'uliyiti barliqini körsitip, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen siyasitidiki mesililerni ashkara otturigha qoyup mewjut mesililerni hel qilishni telep qilghan bolsimu, emma xitay hökümiti, weqedin kéyin mewjut mesililerni hel qilishning ornigha, shu chaghdiki Uyghur aptonom rayonining re'isi nur bekrini sözlitip, “5-Iyul ürümchi weqesi” ning 26-iyun gu'angdung shawgu'ende yüz bergen qanliq weqe sewebidin kélip chiqqanliqini étirap qildi, emma nur bekri sözide “Weqede chet eldiki rabiye qadir bashchiliqidiki Uyghur bölgünchilirining qoli bar”, “, “Uyghur biz”, “Diyarim”, “Shebnem” ge oxshash Uyghur tor béketliri “26-Iyun shawgu'u'en weqesi” heqqide qutratquluq uchurlirini tarqatti”, dep eyibligen. Eyni chaghda xitay hökümiti nechche ayghiche Uyghur diyarida normal intérnét alaqisini we chet eller bilen bolghan téléfon alaqisini üzüwétip, 200 din artuq Uyghur tor békitini taqidi. Bu tor béketlirining bashqurghuchiliri we yazghuchiliri bolup, gheyret niyazni öz ichige alghan 1000din artuq Uyghur ziyaliysini qolgha élip, ulargha éghir jaza höküm qilghanidi.

Xitay hökümiti “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin, körünüshte wang léchüenni yötkep kétip, “Yumshaq mötidil siyaset yürgüzidu” dep teriplen'gen xunen ölkisining bashliqi jang chünshenni Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari qilip yötkep keldi. Emma xitay hökümiti 2010-yili 5-ayda atalmish “Shinjang xizmiti” yighini échip, rayonning bayliq menbelirini échishni xitayning 19 ölke shehirige bölüp berdi. Tengsizlik bilen yürgüzülgen bu xil siyasetlerge qarshi Uyghurlarning naraziliq heriketliri 2012-, 2013-, 2014- we 2015-yillarda üzlüksiz yüz bérip turdi. Bulardin xitayning “21-Esir iqtisad géziti” de 2013-yili 29-dékabir élan qilin'ghan “2013-Yil az dégende 10 qétimliq zorawanliq heriketliri ashkara élan qilindi, uning 9 qétimliqi shinjangda yüz berdi” namliq maqalide, xitay hökümet axbarat organlirining shu yilqi yil 10 qétimliq zor weqeni metbu'atqa ashkarilighanliqi, buning ichidiki bir weqening béyjingda yüz bergen “28-Dékabir tyen'enmén jinsüychaw aptomobil partlash weqesi” din bashqa qalghan 9 weqening Uyghur élige yüz bergenliki bayan qilinip, bu weqelerde köp sanda xitay saqchilirining ölgenliki körsitilgen. Xitayning xewiride 2013-yili 4-ayda maralbéshida yüz bergen “23-Aprél sériqbuya weqesi”, 2013-yili 6-ayda yüz bergen “26-Iyun lükchün weqesi”, 2013 yil 8-ayda qaghiliqta yüz bergen “20-Awghust yilqichi weqesi”, 2013-yil 11-ayda maralbéshida yüz bergen “16-Noyabir sériqbuya saqchixanisigha hujum qilish weqesi”, 2013-yili 12-ayda qeshqer konasheher nahiyeside yüz bergen “Saybagh weqesi”, qatarliq weqeler eslitilip, xitay jama'et xewpsizlik orgini emeldarining “Biz bundin kéyinki wezipimizning nahayiti japaliq bolidighanliqini éniq bilimiz” dégen ibarisi kirish söz qilin'ghan.

2014-Yili roza héyt mezgilide yüz bergen “28-Iyul yeken élishqu-xangdi yéziliri weqesi” de xitay hökümiti qoralliq eskerler arqiliq bu ikki yézida yene bir qétimliq zor qirghinchiliq élip barghanliqi qeyt qilinidu. Xitayning shinxu'a agéntliqining bu heqtiki xewiride “Bu bir qétimliq aldin pilanlan'ghan térrorluq herikiti” dégen sözler ishlitilgen. Shu waqittiki xitay axbarat wasitiliri namayishni basturush jeryanida ölgen adem sanini “Yüzge yéqin” dep élan qilghan hemde 250 che kishining qolgha élin'ghanliqini jakarlighan. Muhajirettiki Uyghur teshkilatliri igiligen ehwallargha asasen bu weqede öltürülgen Uyghurlarning 3000 etrapida ikenlikini bildürüp, bu weqeni “28-Iyul yeken qirghinchiliqi” dep atap kelmekte.

Xitay hökümiti “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin, rayonda yüz bergen bir qatar qarshiliq heriketliridiki seweblerni hel qilishning ornigha bu bir qatar naraziliq heriketlirining hemmisini dégüdek “Térrorizmgha zerbe bérish” namida qoralliq eskerler arqiliq qanliq basturdi. Béyjing milletler uniwérsitétining iqtisad penliri dotsénti ilham toxti, Uyghurlarning naraziliqigha xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen siyasiti seweb bolghanliqini üzlüksiz tenqidlep kelgini üchün, 2014-yili 1-ayning 15-küni béyjingdiki öyidin tutqun qilinip, shu yili 9-ayning 22-küni ürümchi ottura xelq sotida sotlinip “Qutratquluq qilish we döletni parchilash” jinayiti artilip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi.

Xitay hökümiti 2014-yilidin kéyin rayonda Uyghurlarni nishan qilghan keng-kölemlik tutqun qilish we jazalashni yolgha qoydi. Bu basturush2017-yili dunyagha ashkarilan'ghan bolup, xitay hökümiti bu yillarda atalmish “Qayta terbiyelesh” namida 3 milyon'gha yéqin Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamighanliqi ashkarilandi.

Xitay hökümiti, 2017-yili 9-aydin bashlap, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining bir tutash buyruqi bilen Uyghurche oqutushni pütünley emeldin qaldurush, Uyghurche til-edebiyat derslikini tüzüsh guruppisidiki yalqun rozigha oxshash Uyghur ziyaliylirini tutqun qilish, ma'arip nazaritidiki Uyghur kadirlarni jazalash, Uyghurche neshr qilinidighan bir türküm zhurnallarni neshrdin toxtitish, uniwérsitétlardiki mektep mudirliridin tashpolat téyip, xalmurat ghopurgha oxshash Uyghur rehberlirini tutqun qilish, rahile dawutqa oxshash Uyghur piroféssorlirini, qurban mamutqa oxshash zhurnalist-muherrirlerni, xelqqe bashlamchiliq qilalaydighan diniy ölimalarni we el arisida hörmetke sazawer jama'et erbablirini türküm-türkümlep türmilerge qamash dolquni qozghidi. Xitay hökümitining Uyghurlarni nishan qilghan bu keng-kölemlik basturushi, amérika bashchiliqidiki gherb démokratik döletliride xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen “Irqiy qirghinchiliq” siyasiti dep teriplinip, xitayning Uyghurlargha qarita “Insaniyetke qarshi jinayet” ötküzüwatqanliqi tekitlenmekte.