Jyang zéminning Uyghur irqiy qirghinchiliqidiki qara qoli
2022.12.01

(Uyghur irqiy qirghinchiliqining eng muhim jawabkarliridin biri bolghan xitay kompartiyesining sabiq bash sékritari jyang zéminning ölümi munasiwiti bilen)
Uyghur xelqi 1949-yilidin buyan xitay mustemlikisi astida til bilen teswirlep tügetküsiz éghir azab-oqubetlerni bashtin kechürgen bolsimu, emma bügün'giche bu azab-oqubetlerning köp qismi tarixqa aylinip, bu zulumlarning jawabkarliri jinayi mes'uliyet bilen eyiblinishtin yiraq qalduruldi. Dunya peqetla yéqinqi bir qanche yilda xitay yoshurup qélishqa amal qilalmay ashkarilan'ghan jaza lagérliri we Uyghur irqiy qirghinchiliqi seweblik Uyghurlargha diqqet qilishqa bashlidi. Shundaqla bu qirghinchiliqning gherb qimmet qarashlirini weyran qilishtek qudretke ige shekilde dunyagha tehdit peyda qiliwatqanliqi, Uyghurlarning teqdirini gherb qimmet qarashliri bilen baghlap, Uyghur mesilisini xelq'ara küntertipke élip chiqti. Derweqe, her kim öz menpe'etige munasiwetlik bolghan ishlargha qiziqidu, öz menpe'etige ziyanliq bolghan ishlargha qarshiliq bildüridu, insanlar öz menpe'etige biwasite munasiwetlik bolghinini hés qilghandila, andin bashqilarning ishlirigha öz ishidek mu'amile qilalaydu. Mana bu insan tebi'itining ortaq mahiyitidur.
Bügün, yeni 2022-yil 11-ayning 30-küni, Uyghur irqiy qirghinchiliqining eng muhim pilanlighuchisi we ijrachiliridin biri, shundaqla eng chong jawabkarliridin biri bolghan xitay kompartiyesining 3-ewlad rehbiri, sabiq bash sékritari we xitay dölet re'isi jyang zéminning 96 yéshida béyjingda ölgenlik xewiri dunyagha jakarlandi. Jyang zéminning ölümi tebi'iy halda nurghun kishilerning diqqitini u xitayda hoquq yürgüzgen 90-yillargha qayturdi.
Ötken esirning 90-yilliri xitayning Uyghur siyasitide jiddiy özgirish bolghan, basturush kücheygen, Uyghurlar pütkül millet gewdisi bilen qabahetlik qismetler qoynigha mejburiy sörep kirilgen paji'elik yillar idi.
1989-Yilidiki “Tyen'enmén oqughuchilar herikiti” qanliq basturulghandin kéyin, shangxey sheherlik partkomning sékritari bolup wezipe ötewatqan jyang zémin, déng shyawpingning biwasite körsitishi bilen xitay kompartiyesining 3-e qilip békitilgen idi. Jyang zémin xitayda hoquq tutqan mezgildiki Uyghurlarning weziyitige nezer salidighan bolsaq, “Barin inqilabi”, “5-Féwral ghulja qetli'ami” qatarliq qanliq paji'eler köz aldimizgha kélidu. Bu qetli'amlar we inqilablar, jyang zémindin awwalqi déng shyawping dewridimu, maw zédong dewridimu oxshashla yüz bergen. Emma xitayning 1978-yilidiki 11-nöwetlik 3-omumiy yighinida islahat élip baridighanliqini jakarlighandin kéyin yüz bergen Uyghur qarshiliq heriketliri, bügünki Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen chemberchas baghlan'ghan dep qarashqa bolidu.
Jyang zéminning Uyghur siyasiti heqqide éghiz échishtin awwal, xitay kompartiyesining ikkinchi ewlad rehbiri déng shawping we uning Uyghurlarni idare qilish siyasitini tilgha élishqa toghra kélidu. Chünki mesilining béshi del déng shyawping dewridiki bingtu'enning eslige keltürülüshi we Uyghurlarning atalmish islahattin wastiliq halda yiraq qaldurulushi bilen munasiwetlik bolghanliqidur. 1985-Yili 12-dikabir ürümchide yüz bergen Uyghur aliy mektep oqughuchilirining zor kölemlik naraziliq herikiti del déng shawping dewridiki Uyghurlargha qilin'ghan bu adaletsizliklerge bérilgen eng küchlük inkas hésablinidu. Chünki shu qétimliq oqughuchilar herikitide Uyghur yashliri bingtu'enning eslige keltürülüshige qarshi turghan, shundaqla “Démokratiye, erkinlik, barawerlik” shu'arini kötürüp chiqqan idi. 1985-Yilidiki Uyghur oqughuchilar herikiti 1989-yilidiki “Tyen'enmén oqughuchilar herikiti” din del töt-besh yil awwalla xitayni “Siyasiy tüzülme islahati” qilishqa we gherb elliridek démokratiyelishishke qistighan idi. Gerche bu heriket “Tyen'enmén oqughuchilar herikiti” dek xelq'araliq tesir körsitish imkanigha érishelmigen bolsimu, emma xitay hakimiyitini qattiq qorqutqan idi. Bu heriket basturulup uzun ötmeyla, yeni 1988-yili 15-iyunda shinjang uniwérsitétining oqughuchiliri fizika fakultétining hajetxana ishikige Uyghurlarni qattiq haqaretligen xitayche xetler seweblik naraziliq namayishi ötküzüp, ürümchi kochilirini lerzige keltürgen idi. Bu qétimmu Uyghur oqughuchilar yenila “Démokratiye, barawerlik we erkinlik” shu'arini towlighan, Uyghur élidiki xitay köchmenlirini öz yurtlirigha qayturup kétishini telep qilghan, Uyghur aptonom rayonini Uyghur xelqning özi idare qilishini istigen idi. Emma bu heriketmu xitay hakimiyiti teripidin qattiq basturuldi. Yoquriqi ikki qétimliq Uyghur oqughuchilar herikitidin kéyin, xitayning 3-ewlad rehbiri bolup wezipige olturghan jyang zémin “Bölgünchilikke qarshi turush” we “Muqimliqni saqlash” ni Uyghur aptonom rayonini idare qilishning eng muhim xizmet nizami qildi. Jyang zémin wezipige olturup bir yil bolmayla, yeni 1990-yili 4-ayda “Barin inqilabi” yüz berdi, bu ötken esirning 90-yilliri partlighan Uyghurlarning xitay hökümranlkiqigha qarshi zor kölemlik qoralliq inqilabi idi. “Barin inqilabi” ning partlishigha seweb bolghan asasliq amillarning biri, xitay hökümitining Uyghur diyarida qattiqqolluq bilen yürgüziwatqan pilanliq tughut siyasiti idi. Chünki bu siyaset seweblik Uyghur déhqanliri türlük ziyankeshliklerge uchrash bilen birge, xitay ölkiliridin Uyghur élige toxtimay éqip chiqiwatqan xitay köchmenlirining bayliq menbelirini talan-taraj qilishi, Uyghurlarning yashash imkaniyetlirini barghanséri taraytiwetken idi. Emma “Barin inqilabi” ni tutqa qilghan jyang zémin, Uyghurlarning heqliq qarshiliqlirining xaraktérini “Bölgünchilik”, “Diniy esebiylik” ke baghlap, ikki qétimliq Uyghur oqughuchiliri herikitini asta-asta kishilerning diqqitidin yiraqlashturdi. Chünki démokratiye, erkinlik we barawerlik shu'arini kötürgen Uyghurlarni “Bölgünchilik”, “Esebiylik” bilen eyiblep basturushning bedili belki xitay kompartiyesining qanuniy asasini tewritip qoyushqa élip baratti.
1996-Yili jyang zémin bashchiliqidiki xitay kompartiyesi merkiziy komitéti “7-Nomurluq höjjet” ni élan qilip, Uyghurlarni xitay döliti ichidiki “Xelq düshmini” ge aylandurushning tunji qedimini aldi. Jyang zémin üchün “7-Nomurluq höjjet” ning sewebsiz chiqirilmighanliqini ispatlash, Uyghurlarning heqiqetenmu xitayning “Xelq düshmini” ikenlikini dunyagha qobul qildurush, hakimiyetning kéyinki muqimliqi we xitay kompartiyesige qarshi bashqa küchlerning bash kötürüshining aldini élishtiki eng muhim qedem idi. “7-Nomurluq höjjet” te zörür bolghan diplomatiye chariliridin imkaniyetning bariche paydilinip, atalmish “Tashqi düshmen küchler” dep qariliwatqan Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirini hemde chégra sirtidiki Uyghur milliy herikitini parchilash we cheklesh lazimliqi otturigha qoyulghan.
1996-Yilining bashlirida xitay kompartiyesi chiqarghan “7-Nomurluq höjjet” élan qilinip bir yil bolghanda, , yeni 1997-yili féwralda Uyghur élining ghulja shehiride yene bir qétimliq Uyghur qarshiliq herikiti yüz berdi. Bu heriket xitay hakimiyiti teripidin qanliq basturulup, “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” namida tarix bétige qalduruldi. Halbuki, bu qirghinchiliq jyang zémin rehberlikidiki xitay hakimiyiti teripidin “Chet el küchliri” ge chétilip, aqiwette 2002-yilidiki Uyghurlarni “Xelq'ara térorluq” tizimlikige kirgüzüshke yol achti.
Xitay hökümiti, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini “Xelq'ara térorluqning bir qismi” qilip körsitishke bashlighandin tartip, taki lagérlar mesilisi xelq'aragha ashkarilan'ghan 2017-yillargha qeder, Uyghur mesilisi xelq'aragha “Xitayning ichki ishi”, “Xitayning zémin pütünlükini parchilashqa urun'ghan bir uchum ‛sherqiy türkistanchi‚larning bölgünchilik herikiti” dep teshwiq qilindi. Téximu échinarliq yéri shuki, hetta bir qisim döletler we xelq'araliq organlarmu xitay teminligen teshwiqatlargha asaslinip, buni shundaq chüshendi we qobul qildi. Shu sewebtin, Uyghurlar öz wetinide qandaq zulumlargha uchrighan bolmisun, insanliq heqliri qanchilik depsende qilinmisun, xéli uzun'ghiche xelq'ar jem'iyetning köngül bölüshige we diqqitige muyesser bolalmidi. Bu mezgillerde Uyghurlar dunyadin ümidsizlen'gen, dunyamu Uyghurdek birmilletni ésidin chiqirip qoyghanidi.
Qisqisi, jyang zémin dewri, déng shyawping 1980-yillarda bashlighan atalmish “Islahat” we “Ishikni échiwétish” bilen bashlan'ghan, xitay hakimiyitining “Ikki yüz yilliq pilani” ni emelge ashurushta Uyghur irqiy qirghinchiliqini xelq'aradin yoshurup qélishning chongqur asasini turghuzghan bir dewr hésablinidu. Bu noqtidin éytqanda, jyang zémin xuddiy xitay kompartyyesining birinchi ewlad rehbiri maw zédong, ikkinchi ewlad rehbiri déng shyawping we bügünki mustebit shi jinpinggha oxshashla Uyghur irqiy qirghinchiliqining bash pilanlighuchiliri, buyruq bergüchiliri we bash jawabkarliridur.
Mana bügün xelq'ara jem'iyet, Uyghur irqiy qirghinchiliqining xitay hakimiyiti yillardin béri dawrang sélip kelgen qandaqtur bir uchum “Bölgünchi” lerning “Sherqiy türkistan qurush” üchün xitay dölitide teshkilligen “Térorluq herikiti” mesilisi bolmastin, belki “Uyghur aptonom rayoni” dégen nam bérilgen, aptonom hoquqi xitay asasiy qanunigha kirgüzülgen bir zéminning igisi bolghan Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrighanliq mesilisi ikenlikini éniq tonup yetti. Uyghur mesilisining bügün xelq'araliq küntertipke kélishidiki eng muhim sewebmu del shu yerdidur. Chünki “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” we bashqa xelq'ara qanun-nizamlar noqtisidin alghanda, “Kishilik hoquq, igilik hoquqidin üstün” dur. Shungimu Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrash mesilisi xitayning ichkiy ishi bolmastin, belki xelq'araning ortaq ishidur. Meyli jyang zémin yaki déng shyawping we yaki tarixta Uyghurlargha qirghinchiliq yürgüzgen herqandaq bir mustebit bolushidin qet'iynezer, ularning ölümi hergizmu mes'uliyettin qéchip qutulghanliq hésablanmaydu. Ular Uyghur irqiy qirghinchiliqi üstidiki jinayi jawabkarliqtin menggü qéchip qutulalmaydu!
***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.