Uyghur siyasiy mulahizichiler: xitay, Uyghurlarni kimlikini yoqitish bedilige “Junggoni tonush” qa mejburlimaqta
2013.12.23
Yéngi bir yilning bashlinish harpisida, 2014-yilida xitayning ichki-tashqi weziyitige tesir körsitidighan amillar heqqide xitay ichi we sirtidiki tor betlerde türlük témilarda munaziriler dawam qilmaqta.
Xitay shinxu'a torida 18-dékabir bashlan'ghan “Jahan munazirisi” xelq'araliq muhakime yighinida, xitayning gherbiy qismining bixeterlik istratégiyisimu alahide muhakime qilindi, xitay ijtima'iy penler akadémiyisining istratégiye tetqiqatchisi yé xeylinning yighinda “Pul hergizmu shinjang mesilisini hel qilalmaydu”, “Eger bir dölet milliy siyasitide köp xillishishnila sözlep, ortaqliq sözlenmise hamini mesile körülidu...” dep otturigha qoyushi, Uyghurlarda alahide diqqet we ghulghula qozghidi, amérikidiki Uyghur siyasiy mulahizichilerdin ilshat hesen we memet toxti ependilermu bu nuqtida özlirining köz qarashlirini bayan qildi we xitay Uyghurlargha qaratqan bésim siyasiti bu yosunda dawam qilsa, kéler yilining xitay üchün téximu tinchsiz bir yil bolidighanliqi heqqide mulahizilirini otturigha qoydi.
Amérikining 2014-yili 4-ayda afghanistandin barliq eskerlirini chékindürüp chiqidighanliqi élan qilin'ghandin bashlap, buning xitay weziyitige körsitidighan tesiri diqqet tartqan nuqtining biri bolup kelmekte. Xitay we etraptiki döletler, bolupmu sherqiy shimali asiya weziyiti, déngiz toqunushi, yapon bilen bolghan sénkaku aral mesilisi, filippin mesilisi qatarliqlar we xitayning gherbining yeni Uyghur diyarining weziyiti mesililiri xitayning bixeterlik istratégiyeside endishige séliwatqan nuqtilardur.
Bolupmu 2013-yilidiki Uyghurlarning qarshiliq heriketliri hetta béyjingda Uyghurlarning 28-öktebir tyen'enmin rawiqigha hujum qilish weqesining yüz bérishi we mushu ayning 15 i qeshqer kona sheherde yüz bergen weqeler hemmisi, xitayning 2014-yilidiki bixeterlik weziyitige nisbeten endishe qozghighanliqi melum.
18-Dékabir shinxu'a torining “Jahan munazirisi” de, 2014-yili afghanistan weziyitide özgirish bolghandin kéyin, junggoning gherbige nisbeten qandaq tesir élip kélidu, biz buni döletning bixeterlik nuqtisidin turup oylishimiz kérek. Emeliyette 2014-yilidin kéyin junggoning gherbining bixeterliki weziyiti téximu murekkeplshishi mumkin dep sözini bashlighan yé xeylin, “Pul hergizmu shinjang mesilisini hel qilalmaydu” dégen qarishini otturigha qoyghan.
Yé xeylin, xitay ijtima'iy penler akadémiyisining xelq'ara weziyet proféssori bolup, uning qarishiche, pul shinjang mesilisini teltöküs hel qilalmaydu. U sözide mundaq otturigha qoyghan “Hazirqi mesile iqtisadiy yardem arqiliq shinjangning ichkiri ölkiler bilen bolghan tereqqiyat perqini kichiklitishtin bashqa yene ikkinchi xil amal barmu-yoq? biz shu xil amalni sinap baqtuqmu-yoq? mana bu halqiliq mesile.”
Yé xeylin mulahizisining axirida xitay hökümitining del bu halqiliq mesilini qandaq hel qilish yoli toghrisida toxtalghanda, hökümetning salahiyet tonush jehettiki sélinmisi yéterlik emes dep körsitip “Nöwette hökümet milliy aptonomiyilik rayonlarda köp xillishishta ching turush, her xil medeniyetlerge hörmet qilishni tekitleydu, lékin junggoni tonush jehette yéterlik küch ajrattuqmu-yoq? eger bir döletning milliy siyasitide köp xillishishnila sözlep, ortaqliq sözlenmise, hamini mesile körülidu” dégen.
Xitayning shinxu'a we bashqa uchur wasitiliride yé xeylinning “Pul hergizmu shinjang mesilisini hel qilalmaydu” témisidiki mulahiziliri élan qilin'ghandin kéyin, xitay we Uyghurlarning ortaq diqqitini tartti we tenqidiy inkaslirini meydan'gha keltürdi.
Soxu torida inkas qayturghan bir xitay tor qollan'ghuchisi “Shinjang mesilisi térror mesilisi emes, pul bilen hel bolidighan mesilimu emes, dölet özining u jayda qolliniliwatqan basturush mesilisidin seweb izdigende andin shinjang mesilisi hel bolidu..” dep inkas qayturghan.
Xitay blogida mezkur mulahizige inkas qayturghan bireylen yene “Shinjangliqlar partlatmisa heyran qalsaq bolidu, u jaydiki siyaset hemme jaydin perqliq, ya erzini sözleshke yol qoymisa, bir ish chiqip bolghuche hemme jayda ularni bastursa, partlatmay qandaq qilidu? milliy siyasettiki mesililerni hel qilish kérek” dégen.
Chet'ellerdiki Uyghur siyasiy analizchilardin amérikidiki élshat hesen ependi, yé xeylinning “Pul hergizmu shinjang mesilini hel qilalmaydu” dégen qarishigha qétilsimu, emma uning sherhilishining emeliyettin pütünley yiraq,ré'al mesililerge köz yumghan halda otturigha qoyulghan xata bir sepsete ikenlikini échip körsetti.
Amérikidiki siyasiy analizchi memet toxti ependi bolsa, xitayning ichki-tashqi weziyitidin qarighanda, 2014-yilidiki siyasiy weziyitining téximu tinichsiz bolidighanliqidin dérek bériwatqanliqini otturigha qoydi we yene, eger xitay mushundaq jiddiy bir weziyette Uyghur éli we Uyghurlargha qarita siyasitidiki xataliqlargha xatime bermey yenila Uyghurlarni öz kimlikini yoqitish bedilige“Junggoni tonush” qa mejburlighanda, Uyghurlarning toxtimay élip bériwatqan kimlikini qoghdash kürishini yenimu keskinleshtüridu dep agahlandurdi.