Xitay xelq jumhuriyiti qurulghan 75 yilda Uyghurlar: “Eksil'inqilabchi” din “Üch xil küch” kiche

Kommunist xitay hakimiyiti dölet qurghandin kéyinki tunji siyasiy heriketliridin biri del “Eksil'inqilabchilarni yoqitish herikiti” dur. “Eksil'inqilab” yaki “Eksil'inqilabchilar” bolsa, hakimiyetke qarshi kishiler yaki küchlerni körsitidighan bolup, bu atalghu eng deslep firansiye chong inqilabida qollinilghan. Inqilab yüz bergen yerde, inqilabqa qarshi küchlerning otturigha chiqishi bir normal hadise ikenliki éniq. Halbuki, “Eksil'inqilab” dégen bu atalghu “Inqilab” atalghusigha oxshashla normal atalghu bolsimu, lékin kommunist xitay dölitining inqilab tarixida bu atalghuning menisi pütünley selbiyleshtürülüp, siyasiy jinayetchilerning ortaq atalghusigha aylinip qalghan. Démek, xitay mustemlikisi astidiki deslepki 30 yilda (1949-1979) Uyghurlar “Eksil'inqilabchilar” namida katégoriyeleshtürülüp, bingtüenning qarawulluqida “Siyasiy jinayetchiler” che basturulghanidi. Kéyinki 40 (1980-2020) yilda bolsa “Üch xil küch” namida katégoriyeleshtürülüp, irqiy qirghinchiliqqa uchridi. Téximu échinishliqi, Uyghurlar üstidiki bu irqiy qirghinchiliq hélimu dawam qilmaqta.

Uyghurlarning néme sewebtin “Eksil'inqilabchilar” dep katégoriyeleshtürülgenliki tolimu éniq. Yeni biz yuqirida tilgha alghan xitay neziridiki “Eksil'inqilabchilar” atalghusining hakimiyetke qarshi küchlerni, kishilerni körsitidighan selbiy atalghu bolghanliqini bilimiz. Kommunist xitay Uyghur élige basturup kirgen waqitta, bu zéminning asasliq ahalisining Uyghurlar bolghanliqimu hemmige melum. Bu nuqtidin Uyghurlarning medeniyet, étiqad we tarixiy bilen héchqandaq baghlinishi bolmighan kommunist xitaylargha qarshi chiqishi tebi'iy. Bu wejidin ularning xitay teripidin “Eksil'inqilabchilar” dep katégoriyeleshtürülgenliki ashkara.

Démokratik tüzümdiki döletlerde hökümetning hoquqi xelqtin kélidighanliqini hemmimiz bilimiz. Xelq xalimighan hökümetning mewjut bolushimu bu nuqtidin esla mumkin emes. Lékin, xitayning bir partiyelik tüzümdiki kommunist xaraktérining özila xitay mustemlikisige chüshüp qalghan Uyghurlarning bügünki qismetlirini keltürüp chiqarghan asasliq amildur.

Derweqe, xitayning Uyghur élide yürgüzgen siyasetlirini öz ara sélishturup baqidighan bolsaq, Uyghurlarning ötken 75 yilda kommunist xitayning perqliq siyasiy ibariler bilen oxshash meqset üchün élip barghan siyasiy heriketliri astida izchil zulum chekkenlikini bayqaymiz. Yeni, 1949-yili wang jén bashchiliqidiki xitay kommunist qoshunliri Uyghur élige tajawuz qilip kirgendin kéyin, aldi bilen Uyghurlar bashchiliqidiki yerlik inqilabchilarni qirghin qilghan. 1950 Yili xitay merkiziy komitéti atalmish “Yer islahati” bilen tengla “Eksil'inqilabchilarning heriketlirige qattiq zerbe bérish heqqidiki körsetme” ni élan qilghandin kéyin, wang jén téximu ghaljirlashqan. Mezkur “Körsetme” de mundaq töt türlük körsetme bérilgen bolup, uning biri, qolida qorali bolghan, topliship qarshiliq körsetkenlerni qoral küchi bilen yiltizidin qomurup tashlash؛ ikkinchisi, qarshiliq körsitish niyitide hökümet xadimliri we xelqni yarilandurghan, öltürgen, buzghunchiliq qilghan, bulighan, sapasizlarni hökümetke qarshi qutratqanlarning hemmisige ölüm jazasi bérish yaki menggülük türme jazasi bérish؛ üchinchisi, öz idiyeside ching turup, özgirishni ret qilghanlargha ölüm jazasi bérish yaki menggülük türmige qamash؛ tötinchisi, eksil'inqilabchilar bilen munasiwiti bolghan, ularni yoshurghan eksil'inqilabchilargha jinayitining éghir yéniklikige qarap, ölüm jazasi yaki menggülük türmige qamash jazasi bérish qatarliqlar. Yeni, “Eksil'inqilabchilar” dep qaralghanlarning aqiwiti asasen ölüm, qismenlirining menggülük qamaq jazasi bolghanliqi éniq.

“Erkin asiya radiyosi xitayche bölümi” 2018-yili 2-öktebirde “Shinjangning basturulush tarixi: adem öltürüshte ghaljirlashqan wang jén” namliq bir maqalini élan qilghan. Maqalide wang jénning taki 1953-yilighiche Uyghur élining shimaliy we jenubiy qisimlirida “Eksil'inqilabchilarni yoqitish” namida nurghun kishilerni qirip öltürgenliki bayan qilin'ghan. Hemde bu melumatlarning xitayning soxu torida élan qilin'ghan, wang jénning Uyghur élige tajawuz qilip kirgendiki Uyghurlarni basturush tarixi heqqidiki bir maqalidin élin'ghanliqini eskertken. Yeni maqalida, wang jénning “Shinjangdiki eksil'inqilabchilarni yiltizidin qomurup, kelgüsi 50 yilda birmu eksil'inqilabchi chiqmaydighan qiliwettim” dégen sözi bérilgen bolup, wang jénning 1953-yili xizmitidin chékindürülüshining Uyghur élidiki qatilliqni chektin ashuruwetkenliki seweblik yüz bergenliki؛ wang jén béyjinggha barghandin kéyin, xitay merkiziy hökümiti we maw zédungning uni tenqitligenliki؛ wang jénning tenqidlinishi uning béyjingda “Partiye we döletning rehbiri” bolushtek mensepke qoyulushigha qilche tesir körsetmigenliki؛ wang jénning ghaljirane adem öltürüshi seweblik, Uyghurlarning hetta balilirini qorqitishqa toghra kelgende “Wang jén keldi! ” dep qorqutidighan bolup qalghanliqi… qatarliqlar yézilghan.

Démek, wang jénning sözidinla, shu yillarda Uyghurlarning kommunist xitay teripidin qaysi derijidiki dehshetlik qirghinchiliqqa duch kelgenlikini, öltürülgenlerning derijidin tashqiri köp bolghanliqini tesewwur qilishimiz tes emes. Lékin bu qirghinchiliqlar Uyghurlarni wang jén dégendek “50 Yil bash kötürelmes qiliwetken” emes. Eksiche, Uyghurlarning qarshiliq heriketliri izchil dawam qilghan. Bu wejidin ding shyawping 1978-yilidiki 11-nöwetlik 3-omumiy yighinda “Islahat” sho'arini otturigha qoyghandin kéyinmu Uyghurlarni qandaq bir terep qilish heqqide köp oylan'ghan. Hetta wang jén bilen Uyghur élige birge bérishi we 1975-yili tarqitiwétilgen bingtüenni 1982-yili eslige keltürüshke buyruq bérishining hemmisi del Uyghurlar seweblik yüz bergen déyishke bolidu. Halbuki, bingtüenning eslige kélishi bilenla Uyghurlarni yene 50 yil bash kötürelmigüdek qoralliq qirghin qilishqa amalsiz qalghan. Chünki “Islahat” sho'ari bilen ishikini dunyagha achqan xitayning, bir millet üstide keng kölemde qoralliq qirghinchiliq élip bérishi unche asan'gha chüshmeytti. Yeni bundaq qilish xelq'ara qanunlargha xilap bolghan irqiy qirghinchiliq qilmishi dep qarilidighan bolghachqa, Uyghurlarni yoqitishta bashqiche usul tépishqa mejbur bolghan.

Derweqe, ding shyawping Uyghurlarni qandaq yoqitish heqqide bash qaturuwatqan mezgillerde, Uyghur oqughuchilarning 1985 we 1988-yilliri élip barghan “Démokratiye, erkinlik we barawerlik” namidiki namayishliri uni téximu chöchütken. Chünki bu yillar pütkül dunya miqyasidiki kommunizm lagérlirida zor dawalghush yüz yüz bériwatqan yillar idi. 1989-Yili béyjingda yüz bergen oqughuchilar namayishidimu Uyghurlarning orun élishi hetta bu heriketning yétekchilirige aylinishi, xitayni téximu sarasimige salghan bolup, ding shyawpingning oqughuchilarni qoralliq basturushqa buyruq chüshürüshidek ghaljirliqini keltürüp chiqarghan.

1992-Yili ding shawping xitayning jenubiy rayoni (yeni, xitaylar zich topliship olturaqlashqan déngiz etrapidiki shangxey, shénjén, gu'angju, juxey qatarliq échiwétilgen jaylar) ni közdin kechürüsh dawamida, xitayning bügünki tereqqiyati we Uyghur irqiy qirghinchiliqigha asas bolghan meshhur bir nutuqini élan qilghan. Ding shyawpingning bu nutuqi xitay tarixidiki burulush xaraktérlik muhim “Nutuq” dep teriplen'gen we xitayning bügünkidek dunyawi qudret tépishining yol xeritisi dep baha bérilgen. Ding shyawping mezkur nutuqida, xitay nopusidin teshkil tapqan déngiz etrapi rayonlirini aldin tereqqiy qildurush, ular tereqqiy tapqandin kéyin, namrat qalghan shimaliy rayonlar (Uyghur rayoni, mongghul rayoni, tibet rayoni, tunggan rayoni, ju'angzu rayoni) ning tereqqiyatigha yardem qilishi heqqide yolyoruq bergen. Shundaqla, aldin tereqqiy tapqan xitay rayonlirining namrat rayonlargha yardem qilishi netijiside atalmish “Ortaq tereqqiyat” wujudqa kélidighanliqini tekitligen. U yene namratliqning sotsiyalizm emesliki, belki sotsiyalizmning namratlarni yoqitidighanliqini alahide tekitligen. Ding shyawpingning jenub sepiride tilgha alghan “Namratliq sotsiyalizm emes, sotsiyalizm namratliqni yoqitidu” dégen meshhur sözidin kéyinki, 1994-yili xitay merkiziy komitéti pütkül xitayda atalmish “Namratliqni yiltizidin yoqitish pilani” ni bashlighan. Bu waqitta Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan xoten, qeshqer, qizilsu qatarliq ikki wilayet bir oblast derijidin tashqiri namrat rayonlar tizimigha kirgüzülgenidi. Téximu qiziqarliqi, bu rayonlarning namratliqqa pétip qélishidiki seweblerni bingtüenning zorawanliqidin emes, belki Uyghurlarning “Sawatsizliqi, qalaqliqi, köp perzentlik bolushi we diniy ashqunluqlar” gha artqan.

1996-Yili 3-ayda eyni waqittiki xitay re'isi jyang zémin “Üch xil küchke qarshi turush” namida Uyghurlarni yoqitishni meqset qilghan “7-Nomurluq mexpiy höjjet” ni élan qilghan. Mezkur höjjet 1996-yili béyjingda chaqirilghan xitay kommunistik partiyesi merkiziy komitéti siyasiy biyurosi da'imiy komitétining “Shinjangning muqimliqini qoghdash” toghrisidiki yighinining xatirisi idi. Xitay hökümitining “7-Nomurluq höjjiti” de, “Nöwette shinjangning muqimliqigha tesir körsitiwatqan asasliq xewp-térrorluq, bölgünchilik we esebiyliktin ibaret ‛üch xil küch‚ ” dep körsitilgen. Démek, bu waqittin bashlap, Uyghurlar üstidiki “Eksil'inqilabchilar” töhmitining nami “Üch xil küch” ke özgergen. Shundaqla xitay üchün Uyghurlarni irqiy qirghinchiliq yoli bilen yoqitishning qanuni asasiy hazirlan'ghan.

Derweqe, wang jénning qoralliq qirghinchiliqi, ding shyawpingning pilanliq namratlashturup we tughut cheklesh bilen yoqitishi, jyang zéminning xelq'ara térrorizmgha baghlap yoqitishidin kéyin, Uyghurlargha qanunluq halda irqiy qirghinchiliq qilishning shara'iti shi jinping dewride toluq piship yétilgen. Xuddi ding shyawping éytqan “100Yilliq pilanni üch qedemde méngish” tek, maw zédung dewride bash kötürüshni, ding shyawping dewride bay bolushni tamamlighandin kéyin, shi jinping dewri 100 yilliq pilanni tamamlaydighan dewrge kirgenidi. Halbuki xitayning 100 yilliq pilani amérikani bésip chüshüp, dunyadiki eng küchlük döletke aylinish bolghanliqi héchkimge sir emes. Xitayda Uyghurlar yoqalmisa, “Eksil'inqilabchilar” ni yoqatqan hésablanmaydu. “Eksil'inqilabchilar” yoqitilmisa, xitay hökümiti yenila xeterdin xaliy bolalmaydu. Bu xuddi, amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi berpa qilghan dunya tüzülmisini aghdurup tashlap, xitayche kün tertip ornitilmisa, xitay yenila özini tehdit ichide hés qilidighanliqidekla bir mesile.

Démek, xitayning 75 yilliq “Eksil'inqilab” qa qarshi kürishi Uyghurlar üstidiki qoralliq qirghinchiliqliri bilen bashlinip, bügünki irqiy qirghinchiliq derijisige yetken bolup, mundaqche éytqanda xitay kompartiyesi jinayet üstige jinayet sadir qilghan we qiliwatidu. Téximu heyran qalarliqi, ötken 75 yilda xitay kompartiyesi öz jinayetlirini türlük saxta teshwiqatliri arqiliq perdazlap, xitay xelqini ishendürgen bolsa, mana bügün bu saxta teshwiqatlirini xelq'aralashturup, pütün dunyani aldash üchün heriket qilmaqta. Halbuki, xitayche kommunist tüzülmiside ishqa yarighan saxta teshwiqatlar xelq'aralashturulsa, xuddi xitay xelqining kallisi yuyulup, Uyghurlarning “Eksil'inqilabchi” we “Üch xil küch” bolghanliqigha ishendürülgendek ünümge érishish éhtimalliqi zadi qanchilik?

[Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]