Хитай даирилириниң уйғур билән хитайниң тойлишишини илгири сүрүш нишани ишқа ашамду?

Мухбиримиз гүлчеһрә
2017.02.21
uyghur-xitay-toylishish.jpg Айнургүл билән тйән чаңшиңниң той мурасимидин көрүнүш.
Social Media

Хитай һөкүмәт таратқулири уйғур-хитай тойлишиш тәшвиқат долқунини йәнә күчәйтмәктә, йеқинда уйғур елиниң җәнубидики мәлум бир җайида “айнургул билән тйән чаңшиң (қәйсәрҗан)ниң никаһ тойиға мубарәк болсун” дәп лозунка есилған бир той мурасими һәққидики хитай таратқулириниң бир сүрәтлик хәвири, чәтәлләрдики уйғурлар қоллиниватқан иҗтимаий таратқулардиму кәңри тарқалди, шундақла күчлүк инкас пәйда қилди. Хитай һөкүмити тәшвиқатлирида уйғур-хитай оттурисидики бу хил аз санда көрүлидиған тойлишиш һадисисини пәрдазлап: “вәтәнпәрвәрлик, партийәни сөйүш вә иттипақлиқ, муқимлиқни илгири сүргәнликниң бәлгиси” дәп көрсәтмәктә.

Чәтәлләрдики уйғур зиялийлар болса “хитай һөкүмитиниң, уйғурларни мәҗбурий ят етиқад, ят дин, ят болған мәдәнийәткә теңиш хаһишиниң арқисида, уйғур елини идарә қилиш вә уйғурларни ассимилятсийә қилиш сияситидин башқа, хитай нопусидики әр‏-аял җинси нисбәт пәрқидики зор тәңпуңсизлиқни һәл қилиш ғәризи бар” дәп мулаһизә йүргүзмәктә.

Хитайлар билән той қилған аз санлиқ милләтләр ичидә уйғурларниң әң төвән нисбәтни игиләйдиғанлиқи хитай һөкүмити өзиниң мәтбуатлиридиму етирап қилған һәқиқәт. Йәни хитай даирилири бир қанчә йил уйғур елиниң җәнубида мәхсус уйғурлар билән хитайларниң тойлишиш нисбити һәққидә тәкшүрүш елип берип 2014-йили 2-сентәбир, “җуңгодики милләтләр вә динлар” торида, шинҗаң иҗтимаий пәнләр академийисиниң мудири ли шавша язған “җәнубий шинҗаң йезилирида уйғур билән хәнзуниң никаһлинишни тәкшүрүштин тәһлил”намлиқ тәкшүрүш доклатини елан қилди, униңда “уйғурлар билән хәнзулар шинҗаңдики нопуси әң көп милләт, улар аптоном районниң шәһәр, йезилирида арилаш олтурақлашқан болсиму, бирақ нөвәттә шинҗаңда уйғур билән хәнзуниң никаһлиниш сани бирқәдәр аз, 2000-йили 5-қетимлиқ нопус тәкшүрүшкә асасланғанда, мәмликитимиздики 56 милләт ичидә уйғурларниң башқа милләт билән никаһлиниш нисбити әң тувән болуп 1.05% Болған, буниң ичидә әрләр 0.996% Ни, аяллар 0.994% Ни игилигән” дәп көрситилгән иди.

Һөкүмәт йеқинқи икки йилда, хитай, уйғур той қилған бундақ аилиләрни милләтләр иттипақлиқидики “үлгилик аилә” дәп алаһидә тәшвиқ қилип кәлмәктә. Чәтәлләрдики уйғур сиясий анализчилар, чен чүәнго уйғур аптоном райониға партком секретари болуп кәлгәндин буян аталмиш “қошмақ туғқан сиясити” ни күчәп йолға қоюп, райондики уйғурлар билән хитайларниң мунасивитини юмшитишқа, һәтта уларни туғқанлаштуруп миллий вә диний пәрқләрни йоқ қилишқа урунуватқанлиқини агаһландурмақта. Ашкарилинишичә чен чүәнго тибәттә партком секретарлиқ вәзиписини атқурғанда хитайлар билән тибәтләрниң той қилишини илгири сүрүш тоғрисида сиясәтләрни күчәйтип елип барған вә нәтиҗә көргән икән. Көзәткүчиләр, чен чүәнгониң уйғур елигә кәлгәндин кейин, тибәттә қолланған бир қисим сиясәтлирини уйғур елидиму қоллинишқа башлиғанлиқини, болупму уйғур елидики милләтләрниң өз-ара қошулуп кетишини яки милләт һалқиған тойлишишни күчәп тәшәббус қиливатқанлиқини, һәтта бу хил аилиләрни сиясий вә иқтисадий җәһәттин риғбәтләндүрүватқанлиқини илгири сүрмәктә. Илгири хәвәрләрдә баян қилинишичә, омумий нопусниң 90 пирсәнтини тибәтликләр тәшкил қилидиған тибәт районида хитайлар билән йәрликләрниң тойлишиш ишида бәлгилик илгириләш көрүлгән болуп, 2008-йилидики 666 җүптин 2013-йилиға кәлгәндә 4795 җүпкә йүксәлгән икән.

Әмма, уйғурлар билән хитайларниң тойлишиш мәсилисигә аит ениқ санлиқ мәлумат йоқ болсиму, йеқинда бу һәқтә радийомизға учур бәргән бир уйғур кадирниң билдүрүшичә, чен чүәнго бу йилниң бешида диний саһәдикиләргә ашқан йиғинда “уйғурларниң хитайлар билән той қилиш нисбитиниң төвәнликидин интайин нарази икәнликини ашкара ипадилигән һәмдә диний саһәдикиләрдин буниңдин кейинки хизмәтләрдә икки милләтниң тойлишишини илгири сүрүшни нуқтилиқ хизмәт қатарида тутушни тәкитлигән һәтта мәсчитләрдики вәз вә тилавәтләрму бу һәқтики мәзмунларни өз ичигә елиши керәкликини буйруған.

Буниң алдида, хитай даирилири уйғур билән хитай той қилған аилини мукапатлаш сияситиниму ашкара йолға қоюп, уйғур районида миллий сиңишиш дәриҗисини юқири көтүрүшни чақириқ қилмақта иди. 2014-Йили сентәбирдә чәрчәндә йолға қоюлған бу сиясәт дәл мушу чақириқниң рошән ипадиси болуп, австралийә грифис университетиниң уйғур мәсилилири мутәхәссиси михаил кларкниң “һамий” гезитигә баян қилишичә, чәрчәндә йолға қоюлған “миллийлар билән хәнзулар тойлашқан аилиләрни мукапатлаш” тәдбири болса, хитайниң шинҗаң сияситиниң бир шәрһисидин ибарәт болуп, хитай мәркизи комитети иқтисадий тәсир билән сиясий вә миллий мәсилиләрни яхшилаш, һәл қилишқа ишәнмәктә икән.

Хитай даирилириниң уйғурлар билән хитайларниң тойлишишини тәшәббус қилидиған тәшвиқатлирини күчәйтиши, чәтәлләрдики уйғур көзәткүчиләр арисидиму бәлгилик инкас пәйда қилмақта. Бу һәқтә инкас қайтурған диний зиялийлардин, шәрқий түркистан явропа бирлики рәиси шундақла дуня уйғур қурултийи диний ишлар комитети рәиси туйғунҗан алавудун һаҗим: “уйғурларниң хитайлар билән тойлишишни халаш истики йоқ дейәрлик, хитайлар билән тойлашқан уйғурларму интайин кәм учрайду, чүнки икки милләт арисидики миллий, диний, мәдәний пәрқләрдин сирт, бу икки милләтниң бири бесивелинған, йәнә бири униң земинини бесивалған, уни барлиқ әркинликидин мәһрум қалдурған милләт., йәни булар бир-бирини дүшмән санайдиған милләттур. Шуңа хитайниң бу хил тәшвиқатлириниң күчи болмайду, қанчә тәшвиқ қилғансери уйғурларда қаршилиқ вә сәскиниш шунчә күчийиду” дәп билдүрди.

“җәнубий шинҗаң йезилирида уйғур билән хәнзуниң никаһлинишни тәкшүрүштин тәһлил” намлиқ тәкшүрүш доклатидиму бу нуқта гәвдиләндүрүлгән болуп “җәмийәт чоң арқа көрүнүшниң тәсиридә, миллий тонуш юқири көтүрүлүп, миллий мунасивәттики җиддийчилик, уйғур, хәнзу арилаш кәнттә әкс әткән. Шинҗаңда йеқинқи 20 йилдин көпрәк вақиттин буян, уйғур, хәнзу икки милләт әзалири мунасивәт җәрянида, икки милләтниң милләт чәк-чегриси барғансери ениқлишип, өз миллитигә болған тонуш барғансери күчәйгән, динниң уйғурларниң иҗтимаий турмушидики тәсири наһайити чоңқур болғачқа, уйғур билән хәнзуниң никаһлинишидики қийинчилиқни ашурувәткән” дәп көрситилгән.

Чәтәлләрдики уйғурларниң муназирә торлири вә иҗтимаий алақә, достлуқ, муназирә топлуқлиридиму уйғур, хитай тойлишиш мәсилисигә қарита күчлүк тәнқиди инкаслар мәйданға келиватқан болуп, муһаҗирәттики бәзи уйғурларниң хитай һөкүмитиниң районда йүргүзүватқан сиясәтлириниң кәлгүси нәтиҗилиридин әндишә қиливатқанлиқиму мәлум.

Лекин бу һәқтики мулаһизиләрдә, уйғурларда хитайлар билән тойлашқанларни йәкләш, кәмситиш хаһиши интайин еғирлиқи, уйғурларниң тарихтин буян хитайни динсиз милләт, таҗавузчи милләт дәп қарап, улар билән тойлишишни гунаһ һесаблап кәлгәнлики, хитайниң бастуруш сиясәтлириниң күнсайин күчәйтилиши билән икки милләт арисидики бу хил миллий зиддийәт вә һаңниң чоңқурлап бериватқанлиқи, шундақла бундақ бир реаллиқ алдида, хитай тәшвиқатлириниң өзи күткинидәк нәтиҗә һасил қилалмайдиғанлиқи илгири сүрүлмәктә.

Йеқинда фейсбок қатарлиқ иҗтимаий алақә васитилиридә елан қилған “мәхтумсула сиз нәдә?” дегән мақалисидә, бу хил көз қарашни илгири сүргән уйғур паалийәтчиси, канададики уйғур зиялийси руқийә турдуш ханимниң билдүрүшичә, хитай һөкүмитиниң уйғурлар билән хитайларни той қилишқа риғбәтләндүридиған бу сиясити, уйғур елиға техиму көпләп хитай көчмәнлирини йәрләштүрүшни ишқа ашуруш вә йәнә хитайниң уйғур қаршилиқ һәрикәтлирини бесиқтуруш, уйғурларни өз вәтинидә аз санлиқ һалға чүшүрүп қоюш вә ахирида ассимилятсийә қилип йоқитишни тезләштүрүшни мәқсәт қилған сиясәт.

Руқийә турдуш ханимниң анализ қилишичә, хитай даирилириниң уйғур елида хитайлар билән уйғур қатарлиқ аз санлиқ милләтләрниң тойлишишини илгири сүрүшни тәшәббус қилишидики мәқсити, уйғур елини башқуруш, муқимлиқ сияситини илгири сүрүшни мәқсәт қилипла қалмай, йәнә хитайниң нопус кризисини йениклитиш үчүн хизмәт қилдурушниму мәқсәт қилиду. Бу һәқтә тохталған руқийә ханим қиз, оғул җинси нисбәт җәһәттә еғир кризисқа петип қалған хитай һөкүмити нопусниң узақ мәзгиллик тәкши тәрәққият нишаниға йетиш үчүн, туғут сияситини тәңшәш вә мукәммәлләштүрүш билән биллә, туғут сияситигә мунасивәтлик болған иқтисадий, иҗтимаий тәрәққият вә аиливи тәрәққият сиясәтлирини тәтқиқ қилип,хитайлардики хотун алалмайдиған бойтақлар санини азайтиш үчүн һәр қайси аз санлиқ милләт районлирида бу хил хитайлар билән той қилишни илгири сүрүш тәдбирлирини қолланмақта.

Дәрвәқә, хитай һөкүмити нопус мәсилилири һәққидә буниңдин 10 йил аввал йәни 2006-йиллиқ “нопус вә әмгәк һәққидики көк ташлиқ китаби” да җуңгода туғулған нопусниң әр-аяллар нисбитидики тәңпуңсизлиқиниң еғир дәриҗидә бузулуватқанлиқини җакарлиған иди. Мутәхәссисләр, қиз-оғулларниң туғулуш нисбитидики тәңпуңсизлиқ һазирқи сүрәт билән маңса, 2020-йилиға барғанда җуңго бойичә той қилиш йешидики 25 милйон әркәк хотун алалмайду” дәп көрсәткән. 14-Феврал америка авази радийоси хитайчә хәвиридә хитайдики бойтақлар саниниң илгирики мөлчәрдинму ешип, һазирниң өзидила 30 милйонға йәткәнлики көрситилди.

Әмма руқийә турдуш ханим йәнә, уйғурлар хитайлардин ирқ, қан, дин вә һәр җәһәтләрдин өткүр пәрқләргә игә болғачқа, икки милләтниң тойлишишини илгири сүрүш сияситиниң уйғур елида үнүмгә еришиши тәс. Лекин, һазир уйғурлар өзини сақлап келиватқан бу хил мәдәнийәт асасиниң тәвринип қелишидин қаттиқ әндишә қиливатиду. Ундақта хитайниң тил, диний етиқад вә өрп-адәткә пәйда қиливатқан бу хирисни қандақ йеңиш керәк дәп анализ қилди вә зиялийлар илғар идийә вә қараш билән милләткә тәсир көрситәләйду, буниң үчүн уйғурлар хитайниң һәр тәрәптин елип бериватқан ассимилятсийә қилиш сиясәтлиригә қарши өзини издәш, өзини тонуш, өзини тонутуш, миллий һессият, миллий аң, милләтниң кәлгүси тәрәққияти вә мәвҗутлуқи, миллий мәдәнийитини сақлаш, тәрәққий қилдуруш идийиви еқимини йәниму күчәйтишни өзигә бурч дәп билиш керәк. Һәр бир уйғур, һәр бир аилә чарә-тәдбир қоллинип, бу һәқтә миллий ойғиниш һәрикити, милләтни қутулдуруш һәрикити елип бериш керәк” дәп оттуриға қойди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.