Qeshqerde qaranchuqsiz qalghan balilar heqqidiki bir qisim uchurlar ashkarilandi

Yéqindin buyan herqaysi metbu'atlarda tarqilip kéliwatqan, Uyghur diyaridin bir milyondin artuq Uyghurning xitay hökümiti teripidin atalmish “Qayta terbiyelep özgertish lagéri” gha solan'ghanliqigha a'it xewerler torlarda keng omumlishishigha egiship, bundaq bir nachar weziyetning perzentlerge peyda qiliwatqan selbiy tesirimu dunyadiki her qaysi ellerning diqqitini chékiwatqan bir qiziq nuqta bolmaqta. Nurghun ata-anilarning bigunah lagérgha solinishi seweblik ularning perzentliri ata-ana muhebbitidin mehrum qélip, xitay hökümiti achqan daril'étam we balilar lagérida “Terbiye” almaqtiken.

“Zimistan” torining 24-séntebirde élan qilin'ghan “Uyghur diyarida ata-anisi lagérlargha élip kétilgen balilar künini özi élishqa mejbur bolmaqta” namliq maqalidin melum bolushiche, bundaq qaranchuqsiz qalghan balilarning beziliri xitay hökümiti chirayliq namlar bilen atiwalghan “Daril'étam” largha yollansa, yene beziliri balilar parawanliq orunlirigha ewetilgen. Bu balilarning yénida ularni erkilitidighan, ulargha méhribanliq yetküzidighan ata-ana yaki uruq-tughqanliri bolmighanliqtin ular yétim balilargha oxshash boynini qisip yashashqa mejbur bolghan. Bu balilarning ichide yéshi eng kichikliri aran 2 yash iken.

“Asiya xewerliri tori” ning 28-séntebir sanida “Xitayning Uyghurlarni basturush herikitining perzentlerge élip kelgen paji'esi” serlewhilik maqale élan qilin'ghan. Maqalide xelq'ara kechürüm teshkilati xitay ishliri bölümining tetqiqatchisi patrik punning sözliri neqil élin'ghan. U mundaq dégen: “Nöwette xitayning uchurlarni qamal qilishi seweblik lagérlargha qamalghan mehbuslarning sanini igilesh qiyin'gha toxtawatidu. Hazirgha kelgüche toplighan uchurlirimizgha qarighanda, lagérdikiler sanining bir milyondin köplüki qiyas qilinmaqta. Chünki biz qazaqistandin 100 din artuq ademni we dunyaning herqaysi jayliridin bolghan 10 nechche kishini ziyaret qilish dawamida ularning uruq-tughqanlirining xitay teripidin tutulup ketkenlikini, bezilirining 2017-yilning béshidin bashlap alaqisining pütünley üzülgenlikini bilduq.”

Maqalide yene mélborndiki latrobi uniwérsitétining siyasetshunasliq penliri tetqiqatchisi jeymis léybold ependim xitay da'iriliri Uyghur diyarida qurghan daril'étamlar toghrisida toxtilip, mundaq dégen: “Xitay yéqindin béri Uyghur diyaridiki 2 yilliq heqsiz yesli ma'aripini maxtap keldi. Bu qarimaqta nahayiti qaltis we séxiyliq bilen élip bériliwatqan programmidek körünsimu, emma buning ichige intayin yaman bir gherez yoshurun'ghan. Xitay hökümiti awwal chonglarni lagérlargha solap, balilarni ularning bowa-momilirining qarishigha qaldurup qoyghan shundaqla ularni qattiq teqib astigha alghan. Bu emeliyette 80- we 90-yillarda tughulghan bir ewlad Uyghurlarni özining medeniyet we kimlik yiltizidin qomurup tashlashtin bashqa nerse emes.”

Bir qanche ay ilgiri xitaydiki “Ösmürlerni yölesh fondi” ning tor bétide élan qilin'ghan bir maqalide mezkur fondining qeshqerdiki ige-chaqisiz qalghan balilargha yardem bérish xizmitini élip bériwatqanliqi bayan qilinip, balilarning qaranchuqsiz qélishining sewebini ularning ata-anilirining bashqa jaylargha ish qilghili ketkenlikidin bolghan dep chüshenche bergen idi.

Nechche kün burun ündidarda yene mushu fondining xizmetchi xadimlirining qeshqerdiki atalmish “Yataqta yétip oquydighan oqughuchilar” gha illiqliq yetküzüsh-i'ane toplash pa'aliyitini qanat yaydurghanliqigha a'it uchur tarqaldi. Uchurda ahaliler komitéti xadimlirini her ikki heptide shu pa'aliyet da'irisige kirgüzülgen mekteplerge bérip, her xil söhbet, oyun qatarliqlarni orunlashturidighanliqi, bu arqiliq nurghun oqush yéshigha yetken, emma ata-anisi yaki uruq-tughqini yénida bolmighan balilarni nazaret we ulargha ghemxorluq qilidighanliqi bayan qilin'ghan.

Biz bu pa'aliyettin téximu tepsiliy xewerdar bolush meqsitide jeshjerdiki mushu türge mes'ul xadimgha téléfon qilduq. U xadim u yerdiki balilarning ashundaq yardemge éhtiyajliq ikenlikini ilgiri sürgen bolsimu, lékin ularning néme üchün qaranchuqsiz bolup qalghanliqigha da'ir so'alimizgha shara'it mesilisi seweblik bek köp uchur bérelmeydighanliqini éytti.

Bu qatarda biz yene mushu tür da'irisige kirgen qeshqer shehiri paxtekli yézisi merkiziy yeslisi we döletbagh yéza 10-kenttiki “Yéngi yultuz” bashlan'ghuch mektipi bilen alaqilishishke tirishtuq. Bashlan'ghuch mektepning téléfon nomuri quruq nomur bolup chiqti. Biz arqidinla mezkur pa'aliyet da'irisige kirmigen qeshqer sheherlik 1-balilar baghchisi bilen alaqileshtuq. Téléfonni alghan Uyghur ayal xadim paxtekli yézisidiki yesli toghriliq ochuq-ashkara sözlishelmeydighanliqini bildürdi.

Biz bundaq ége-chaqisiz qalghan perzentlerning psixikisida qandaq özgirishler yüz béridu dégen témida kanadadiki Uyghur pa'aliyetchi ruqiye turdush xanimning pikirini alduq. U öz qarashlirini mundaq bayan qildi: “Perzentlerning bundaq kichik waqtidila ata-anisining méhri-muhebbitidin mehrum qélishi ularning ösüp yétilishige qattiq selbiy tesir peyda qilidu. Bundaq balilarda herqandaq waqitta özini töwen körüsh psixikisi shekillinidu. Shu sewebtin ulardin kéyinki ewladlardimu bundaq passip psixikiliq hadise dawamliship mangidu. Xitayning qiliwatqini gerche qarimaqqa balilargha köngül bölüshtek körünsimu, emma bu bir milletni yoshurun qirghin qilishtin bashqa nerse emes.”