Ata-anisi solan'ghan Uyghur baliliri bu qishni tonglap ötküzemdu?

Etrapi sim tiken bilen chégrilan'ghan mektepning ichide “Terbiyeliniwatqan” balilar.

Xitay da'irilirining Uyghurni keng kölemlik lagérlargha qamiwélishi bir yildin artuq dawam qilmaqta. Buning pütkül Uyghur jem'iyitining her tereplirige we a'ililerge élip kéliwatqan yaman tesirliri hem échinishliq aqiwetlirining biri ata-anisi teng terbiyeleshke élip kétilgen zor sandiki balilarning ata-anisi tirik turupmu “Yétimler” ge ayliniwatqanliqidur.

Xitay hökümitining Uyghur diyarini her türlük yuqiri téxnikiliq közitilidighan saqchi dölitige aylandurghandin sirt lagérlarni kéngeytip quruwatqanliqi dunyagha ashkara bir mesilige aylandi.

Xitay hökümitining Uyghurlarni keng kölemlik lagérlargha qamishi xelq'ara metbu'atlarda 2-dunya urushi mezgilidiki yehudiylargha qaritilghan fashistlarning jaza lagérlirining 21-esirde qaytilinishi dep küchlük eyibliniwatqan bir mezgilde xitay hökümiti bolsa özining yéqinqi teshwiqatlirida Uyghur élide qurghan lagérlirini ixtiyari we heqsiz halda dölet tili we her türlük kespiy téxnika ögitidighan terbiyilesh merkezliri qilip perdazlap körsetmekte. 

Hetta “Xelq géziti”, xitay merkizi téléwiziyisi qatarliqlarning shu xildiki teshwiqatlirida, ata-aniliri terbiyeleshke qatnishiwatqanlarning perzentlirining shara'itliri intayin yaxshi bolghan heqsiz mektep we baghchilargha orunlashturulghanliqi, balilarning ata-anisi yénida bolmisimu bextlik, xushal we saghlam üsüp yétiliwatqanliqi körsitilgen idi.

Halbuki radiyomizning igilishi arqiliq delillen'gen xewerlerdin ashkarilinishiche, xitay hökümitining Uyghur diyarida qurghan lagérlirigha ata-aniliri tengla élip kétilip qaranchuqsiz qalghan balilar, uruq tughqanlirighimu képillikke bérilmeydiken, ularning ichidiki yéshigha toshmighan bowaqtin mektep yéshighiche bolghanliri her qaysi mehelle komitét we saqchi orunliri teripidin her qaysi jaylarda lagérlar bilen bir mezgilde qurulghan “Perishtiler baghchisi” yaki “Perishtiler mektipi” dégendek güzel namlar bérilgen parawanliq orunlirigha apirip bérilidiken. Mektep yéshidiki balilar bolsa asasen her qaysi jaylardiki yataqliq bashlan'ghuch we ottura mekteplerge orunlashturulghan bolup, bu mektepler égiz tamlar ichige jaylashturulup, türmige oxshash bashquruluwatqan bolup, mezkur balilarning sirt bilen bolghan alaqisi pütünley üzülgen. Ata-anisi lagérgha élip kétilgen bu balilarning sanining qanchilik ikenlikimu namelum, bulargha xitay hökümitining pütünley xitay tilida ménge yuyush terbiyisi élip bériwatqanliqi ashkarilanmaqta. 

Bu heqte feysbok qatarliq ijtima'iy taratqulardimu, yétimgha aylan'ghan balilarning pütünley xitayche sözleshke mejburlinip, pütünley xitayche uslubta kiyindürülüp, xitayche shé'ir déklamatsiye qilishi, , xitay hökümiti we xitay kompartiyisini medhiyileydighan qizil naxshilarni éytquzuluwatqanliqi teswirlen'gen nurghun sin körünüshliri ashkarilinip, közetküchilerde küchlük endishe qozghimaqta. Hetta bezi körünüshlerde balilarning rohi halitide binormalliqlar ipadilinipla qalmay ularning kiyimlirining yalang hem kona ikenlikimu éniq ipadilinip turidu.

Yéqinda radiyomizgha anglighuchilirimiz xitaydiki bir qanche ijtima'iy alaqe wasitiliride, Uyghur élining jenubidiki turmush qiyinchiliqi bar oqush yéshidiki balilargha jiddiy qishliq kiyim-kéchek i'ane qilish toghruluq tarqitilghan muraji'etnamiliri yetküzdi.

Xitay ölkiliridin xoten wilayitide qosh til ma'aripigha yardem bérishke kelgen lyu changxey, jaw jing isimlik ikki xitay oqutquchi namida yéqinda “Junggo soda-shinjang ündidar top” da bir muraji'etname tarqalghan bolup, buningda “Bizning bu yer bek namrat, mekteptiki balilar kiyim-kéchekke bek éhtiyajliq, chünki ular bek namrat bolghachqa kiyim-kéchek we ayagh sétiwalalmaydiken. Bolupmu qishta bu yer nöldin töwen 7 gradusqa chüshüp qalidu. Bir mezgildin kéyin 15-16 gradusqa chüshidu. Balilarning kiyidighini yenila shundaq népiz kiyim-kéchek, ayaghlirining hemmisi yirtiq, töshük, biz ma'aripqa yardem bérishke kelgen oqutquchilarning hemmimiz bek azablanduq. Men peqet azghine küch bilen bu témini tarqattim, yaxshi niyetlik kishilerning yardimige érishishni ümid qilimiz. . .” dep yazghan.

Ikki bet qilip yézilghan bu muraji'etnamide, i'ane qilghuchilar üchün xoten kériye nahiyilik lengger yéza merkizi bashlan'ghuch mektepning adrési bérilgendin bashqa yene ikki alaqilishish téléfoni qatarliq uchurlarmu qaldurulghan.

Bu téléfonning biri ulan'ghan bolsimu, lékin téléfonni alghan bir xitay er, özining kimlikini éytmidi we “Men hazir shinjangda, shunga sözleshmiginimiz yaxshi” dep ziyaritimizni ret qildi.

Yuqiriqi chaqiriqqa awaz qoshup Uyghur diyaridiki mekteplerde qishliq kiyim-kéchekke éhtiyajliq balilargha xeyrxahliq qilghan xitayning sichüen ölkisidiki lyu famililik kishi ziyaritimizni qobul qilip, özining ammiwi saxawet guruppilirida xalis xizmet qilidighanliqini bildürdi. U, Uyghur rayonida nurghun kichik balilarning ata-aniliri qayta terbiyeleshke élip kétilgenlik seweblik mekteplerde yétip oquwatqanliqi, ularning kiyim-kéchek we ayaq kiyimlirige éhtiyajliq boluwatqanliqini anglighandin kéyin, yighilghan parawanliq i'anisige kiyimlerni sétiwélip Uyghur rayonigha pochta arqiliq yollighanliqini éytti. U: “Biz yollighan kiyim we ayaghlar hemmisi yéngi emes, asasen kiyilgen” deydu. 

Bu naresidilerning bu xil sistéma we shara'itta zéhni we psixikiliq jehettin zor zerbilerge uchraydighanliqi söz témisi bolupla qalmay ularning jismaniy saghlamliqiningmu kapaletke ige emesliki yéngidin yene bir munazire nuqtisi bolmaqta idi. Chünki, qish pesli yéqinlawatqan yéqinqi künlerde feysbok qatarliq chet'el ijtima'iy alaqe wasitiliridimu bir qisim Uyghur balilirining yataqliq mekteplerdiki haliti sin'gha élin'ghan qisqa höjjetlik uchurlar tarqalghan idi. Ularning beziliride 6-7 yashlardiki Uyghur balilirining intayin qorqumsirap turghan bichare qiyapiti, ularning yötiliwatqan, népiz kiyin'gen körünüshliri keng tarqaldi.

Türkiyedin radiyomizgha inkas qilghan Uyghur yash jesurning éytishiche, uning yurti-yekenning kachung yézisidiki ata-anisi we barliq uruq-tughqanliri terbiyeleshke élip kétilgenliki sewebidin öyde ige-chaqisiz qalghan ikki inisi kachung yéziliq merkizi bashlan'ghuch mektepke yighiwélin'ghan. Jesurmu öz ukilirining ata-anisiz, méhri-muhebbetsiz qalghandin bashqa yene ularning qélin kiyiminingmu yoqluqidin ensirep: “Bichare ukilirim népiz kiyimliri bilen bu qishni qandaqmu chiqirar?” dep ularning salametlikidin éghir endishilenmekte iken.

Jesurning bildürüshiche, xitay da'iriliri Uyghur élige chet'eldin pul we xalta ewetishke qattiq cheklime qoyghanliqigha bir yildin ashqan bolup, uning inilirigha pul yaki kiyim-kéchek ewetish turmaq, ularning nöwettiki ehwalidin xewer élishimu mumkin emes halda iken.