Хитайниң уйғур елида қурған биңтуән шәһәрлири уйғурларниң диққитини қозғиди

Хитайниң шинхуа агентлиқи 13-апрел күни “биңтуән” дә йәни “уйғур елидики мустәқил кинәзлик” дәп аталған хитай қораллиқ әскәрлири контроллуқи районида йеңидин 8 шәһәр қурулғанлиқини вә бу шәһәрләрни қуруш пиланиниң хели илгирила түзүлгәнликини ашкарилиди.

Даириләрниң уйғур земинида йеңидин бәрпа қилған аталмиш “биңтуән шәһәрлири” хитай көчмәнлири мәркәзлик йәрләштүрүлгән җайлар болуп, чәтәлләрдики уйғур вәзийәт анализчилири даириләрниң бу қилмишини йәрлик уйғурларниң өз земиниға болған игидарчилиқ һоқуқини йәниму тарайтиш, хитайниң өз қанунида бәлгиләнгән аталмиш “аптономийилик қануни”ни пәйдин-пәй әмәлдин қалдуруш сияситиниң әмәлийлишиши, дәп қаримақта.

Даириләрниң или областиниң қорғас наһийисидики хитай көчмәнлири игиливалған көкдалани биңтуәнниң 8-шәһири дәп елан қилиши, хитай вә уйғур вәзийитигә диққәт қиливатқан сиясий анализчиларниң диққитини қозғиди.

Хитайниң шинхуа агентлиқиниң 13-апрелдики хәвиридә, йеңидин қурулған көкдала шәһириниң или областидики 980 квадрат километир даирини игиләйдиғанлиқи, униңға уйғур аптоном районида бундин илгири қурулған шихәнзә, вуҗячү (отункоза), алар, тумшуқ, бейтүн(күйтүң), темингуән (башәгим), шуаңхе (арал) қатарлиқ йәттә шәһәрни қошқанда нөвәттә биңтуәнгә қарашлиқ шәһәрниң сәккизгә йәткәнлики тилға елинди. Бүгүнки хитай хәвәрлиридә йәнә, әслидики турпан вилайитиниң әмәлдин қалдурулғанлиқи вә әслидики шәһәр наминиң гавчаңға өзгәртилгәнлики елан қилинди.

Уйғур вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан чәтәлләрдики тәтқиқатчилардин америкидики доктор қаһар барат әпәндиниң қаришичә, хитай даирилириниң уйғурлар земинида хитай көчмәнлири мәркәзлик олтурақлашқан районларни кеңәйтип, бу җайларниң әслидики йәр намлирини өзгәртип аталмиш йеңи шәһәрләр қурулғанлиқини җакарлиши, бундин 60 нәччә йил илгири бу земинни бесивалған мәзгилидә елан қилған аталмиш “аптономийә қануни вә уйғурларниң земин игидарчилиқ һоқуқи һәққидики вәдисини пүтүнләй йиртип ташлап әсли маһийитини ашкарилиғанлиқи һесаблинидикән.

Доктор қаһар барат әпәнди өз қаришини оттуриға қоюп, хитайниң әслидә уйғурчә нами бар җайларға йеңи намларни теңип, уйғур земинда хитай шәһәрлири қурулғанлиқини җакарлиши мәйли тарихий нуқтидин болсун, яки җуғрапийилик җай намилирида болсун, уқум қалаймиқанчилиқи кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини, болупму бу йәрниң әсли игилири болған уйғурларниң наразилиқини күчәйтип, техиму көп наразилиқ һәрикәтлиригә сәвәб болидиғанлиқини билдүрди.

Доктор қаһар барат әпәнди йәнә, хитай даирилириниң бу қилмишлири хитай һөкүмитиниң аталмиш “аптономийә қануний һоқуқи”ға ишинидиған вә бу қанунниң әмәлийлишишигә һелиму үмид бағлаватқан бир қисим уйғурларниң хитайға болған ахирқи үмидлириниму йоққа чиқиридиғанлиқини тәкитлиди.

Материляллардин мәлум болушичә, уйғур ели тәвәси ичидики кичик кинәзлик дәп тәрипләнгән хитай көчмәнлири нопусини асас қилған “биңтуән” 1954‏-йили “боз йәр өзләштүрүп, уйғур елиниң иқтисади тәрәққиятиға ярдәм бериш” намида қурулған. Биңтуән һазир уйғур елидики 3 милйондин артуқ нопусқа, өз алдиға сот, тәптиш, җ х, дөләт бихәтәрлик, қораллиқ сақчи, йеза игилик, санаәт, қатнаш транспорт, кан, сода вә қораллиқ қисимларға игә мустәқил һәрбий, иқтисади гәвдә. Хитай мәркизи һөкүмити йиллар илгири мәқсәтлик һалда биңтуәнниң полклирини асас қилған һалда 8 шәһәр қуруш пиланини тәстиқлап елан қилған иди. Анализчиларниң қаришичә, хитай мәркизи һөкүмити уйғур елида қурған биңтуән намидики бу система вә қораллиқ күчлири арқилиқ, йәрлик хәлқләрниң, җүмлидин уйғурларниң қанунлуқ һәқлиқ тәләплирини вә шундақла хитай һөкүмитигә қарши қозғалған қораллиқ қаршилиқ һәрикәтлирини бастуруп кәлгән.

Хитай һөкүмити биңтуәнниң уйғур аптоном райониниң муқимлиқини қоғдаштики асасий күч икәнликини ашкара тәкитлигән. Даириләр 2014-йили 5‏-өктәбир елан қилған “биңтуән қурулғанлиқиниң 60 йиллиқи мунасивити билән елан қилинған ақ ташлиқ китаби ” да биңтуәнни “мәзкур юқири дәриҗидики тәшкиллик йерим һәрбий күч, шинҗаңниң иҗтимаий муқимлиқини қоғдаш, зораван террорлуқни бастурушта алаһидә рол ойнап кәлди” дегән иди.

Бирақ чәтәлдики уйғур паалийәтчилири вә хитай демократлириниң қаришичә, хитай һөкүмити уйғур елида барғанчә кеңәйтиватқан биңтуәнни районниң муқимлиқини сақлаштики қорған дәп тәриплисиму, бирақ пүтүнләй хитай көчмәнлирини асас қилған вә уйғурларға изчил дүшмәнлик позитсийиси тутуп кәлгән биңтуән, уйғур елида тәһдит вә муқимсизлиқ пәйда қиливатқан асасий амилларниң бири.