Xitayning Uyghur élida qurghan bingtu'en sheherliri Uyghurlarning diqqitini qozghidi

Xitayning shinxu'a agéntliqi 13-aprél küni “Bingtu'en” de yeni “Uyghur élidiki musteqil kinezlik” dep atalghan xitay qoralliq eskerliri kontrolluqi rayonida yéngidin 8 sheher qurulghanliqini we bu sheherlerni qurush pilanining xéli ilgirila tüzülgenlikini ashkarilidi.

Da'irilerning Uyghur zéminida yéngidin berpa qilghan atalmish “Bingtu'en sheherliri” xitay köchmenliri merkezlik yerleshtürülgen jaylar bolup, chet'ellerdiki Uyghur weziyet analizchiliri da'irilerning bu qilmishini yerlik Uyghurlarning öz zéminigha bolghan igidarchiliq hoquqini yenimu taraytish, xitayning öz qanunida belgilen'gen atalmish “Aptonomiyilik qanuni”ni peydin-pey emeldin qaldurush siyasitining emeliylishishi, dep qarimaqta.

Da'irilerning ili oblastining qorghas nahiyisidiki xitay köchmenliri igiliwalghan kökdalani bingtu'enning 8-shehiri dep élan qilishi, xitay we Uyghur weziyitige diqqet qiliwatqan siyasiy analizchilarning diqqitini qozghidi.

Xitayning shinxu'a agéntliqining 13-apréldiki xewiride, yéngidin qurulghan kökdala shehirining ili oblastidiki 980 kwadrat kilométir da'irini igileydighanliqi, uninggha Uyghur aptonom rayonida bundin ilgiri qurulghan shixenze, wujyachü (otunkoza), alar, tumshuq, béytün(küytüng), témin'gu'en (bash'egim), shu'angxé (aral) qatarliq yette sheherni qoshqanda nöwette bingtu'en'ge qarashliq sheherning sekkizge yetkenliki tilgha élindi. Bügünki xitay xewerliride yene, eslidiki turpan wilayitining emeldin qaldurulghanliqi we eslidiki sheher namining gawchanggha özgertilgenliki élan qilindi.

Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan chet'ellerdiki tetqiqatchilardin amérikidiki doktor qahar barat ependining qarishiche, xitay da'irilirining Uyghurlar zéminida xitay köchmenliri merkezlik olturaqlashqan rayonlarni kéngeytip, bu jaylarning eslidiki yer namlirini özgertip atalmish yéngi sheherler qurulghanliqini jakarlishi, bundin 60 nechche yil ilgiri bu zéminni bésiwalghan mezgilide élan qilghan atalmish “Aptonomiye qanuni we Uyghurlarning zémin igidarchiliq hoquqi heqqidiki wedisini pütünley yirtip tashlap esli mahiyitini ashkarilighanliqi hésablinidiken.

Doktor qahar barat ependi öz qarishini otturigha qoyup, xitayning eslide Uyghurche nami bar jaylargha yéngi namlarni téngip, Uyghur zéminda xitay sheherliri qurulghanliqini jakarlishi meyli tarixiy nuqtidin bolsun, yaki jughrapiyilik jay namilirida bolsun, uqum qalaymiqanchiliqi keltürüp chiqiridighanliqini, bolupmu bu yerning esli igiliri bolghan Uyghurlarning naraziliqini kücheytip, téximu köp naraziliq heriketlirige seweb bolidighanliqini bildürdi.

Doktor qahar barat ependi yene, xitay da'irilirining bu qilmishliri xitay hökümitining atalmish “Aptonomiye qanuniy hoquqi”gha ishinidighan we bu qanunning emeliylishishige hélimu ümid baghlawatqan bir qisim Uyghurlarning xitaygha bolghan axirqi ümidlirinimu yoqqa chiqiridighanliqini tekitlidi.

Matérilyallardin melum bolushiche, Uyghur éli tewesi ichidiki kichik kinezlik dep teriplen'gen xitay köchmenliri nopusini asas qilghan “Bingtu'en” 1954‏-yili “Boz yer özleshtürüp, Uyghur élining iqtisadi tereqqiyatigha yardem bérish” namida qurulghan. Bingtu'en hazir Uyghur élidiki 3 milyondin artuq nopusqa, öz aldigha sot, teptish, j x, dölet bixeterlik, qoralliq saqchi, yéza igilik, sana'et, qatnash transport, kan, soda we qoralliq qisimlargha ige musteqil herbiy, iqtisadi gewde. Xitay merkizi hökümiti yillar ilgiri meqsetlik halda bingtu'enning polklirini asas qilghan halda 8 sheher qurush pilanini testiqlap élan qilghan idi. Analizchilarning qarishiche, xitay merkizi hökümiti Uyghur élida qurghan bingtu'en namidiki bu sistéma we qoralliq küchliri arqiliq, yerlik xelqlerning, jümlidin Uyghurlarning qanunluq heqliq teleplirini we shundaqla xitay hökümitige qarshi qozghalghan qoralliq qarshiliq heriketlirini basturup kelgen.

Xitay hökümiti bingtu'enning Uyghur aptonom rayonining muqimliqini qoghdashtiki asasiy küch ikenlikini ashkara tekitligen. Da'iriler 2014-yili 5‏-öktebir élan qilghan “Bingtu'en qurulghanliqining 60 yilliqi munasiwiti bilen élan qilin'ghan aq tashliq kitabi ” da bingtu'enni “Mezkur yuqiri derijidiki teshkillik yérim herbiy küch, shinjangning ijtima'iy muqimliqini qoghdash, zorawan térrorluqni basturushta alahide rol oynap keldi” dégen idi.

Biraq chet'eldiki Uyghur pa'aliyetchiliri we xitay démokratlirining qarishiche, xitay hökümiti Uyghur élida barghanche kéngeytiwatqan bingtu'enni rayonning muqimliqini saqlashtiki qorghan dep teriplisimu, biraq pütünley xitay köchmenlirini asas qilghan we Uyghurlargha izchil düshmenlik pozitsiyisi tutup kelgen bingtu'en, Uyghur élida tehdit we muqimsizliq peyda qiliwatqan asasiy amillarning biri.