Бүгүнки уйғурлар: лагерларда немиләр болуватиду?

Американиң индиана штатидики “индиана дуня мәсилилири кеңиши” 60 йилдин бери лексийәләр, нутуқлар вә китаб-журналлар арқилиқ дуня вәзийитидә көрүлүватқан җиддий мәсилиләр һәмдә америка һөкүмитиниң ташқи сиясәтлиридики өзгиришләр тоғрисида кәң авамни тәрбийәләп келиватқан маарип тәшкилатидур. 17-Март күни мәзкур тәшкилат бу айлиқ “мәшһур шәхсләр сөһбити” программисини уйғурларға беғишлап “бүгүнки уйғурлар: лагерларда немиләр болуватиду?” темисида мәхсус лексийә уюштурди.

Йиғинда “америка дуня мәсилилири кеңиши” ниң рәиси ларий симино (Larry Cimino) алди билән сөз алди. У мәзкур җәмийәт һәмдә униң йеқинқи мәзгилләрдә қиливатқан ишлири һәққидә мәлумат бериш билән биргә хитай һөкүмитиниң һелиһәм уйғурларни қирғин қилишни инкар қилип келиватқанлиқи, бир һәптә илгири чикагодики хитай баш консулханиси билән болған сөһбәттә өзлири бу мәсилини оттуриға қойғанда баш консул җав җйәнниң “биз һазир шинҗаңда ашқунлуқ вә террорлуққа қарши күрәш қиливатимиз. Йәнә келип һазир уйғурларниң мустәқил болушни көзлигән һәрикәтлири бәк әвҗ елип кетиватиду. Һалбуки дөлитимизниң у җайға ғайәт зор санда мәбләғ селиши түпәйлидин зор сандики техника ишчилири кәмчиллики көрүлүватиду. Шуңа биз тәрбийәләш мәркәзлирини ечип у җайдики кишиләрни тәрбийәләватимиз” дәп җаваб бәргәнликини, әмма бу җавабниң һазир мәлум болуватқан уйғурлар һәққидики пакитлар билән қилчиликму мас кәлмәйдиғанлиқини тәкитләп өткәч уйғур дияридики вәзийәткә қарап чиқишни индиана университетиниң профессори, көзгә көрүнгән уйғуршунас гарднер бовиңдон (Gardner Bovingdon) ға һавалә қилди. .

Профессор гарднер бовиңдон америка вә явропада тонулған уйғуршунаслардин болуп “уйғурлар: өз вәтинидә сәрсан болғанлар” намлиқ әсиридә 1990-йиллардики уйғур җәмийитидә көрүлгән зор өзгиришләрни системилиқ баян қилип бәргән иди. Бу қетимқи сөһбәттә у алди билән уйғурлар, уларниң вәтини вә өтмүши һәмдә йеқинқи заман тарихи һәққидә қисқичә чүшәнчә бәрди. Профессор гарднер бовиңдонниң қаришичә, һазир нопуси бир йерим милярдқа йеқинлишип қалған хитайда хитай миллити омумий нопусниң 92 пирсәнтини игиләйдиған болуп, уйғурларни өз ичигә алған һалда “аз санлиқ милләтләр” дейилидиған башқа милләтләр омумий нопусниң сәккиз пирсәнтини, йәни 100 милйончә нопусни тәшкил қилидикән. Шуңа бундақ ғайәт зор сан пәрқи болуватқан әһвалда омуми нопуси 12-13 милйон дәп қариливатқан уйғурларни “тәһдит болуп қалди” дәп қарашниң һечқандақ асаси йоқ икән. Әксичә бу хитай һөкүмити 1949-йилидин тартип иҗра қиливатқан мәҗбурий ассимилятсийә һәрикитиниң давами икән. Чикагодики хитай баш консулиниң уйғурлар дуч келиватқан қирғинчилиқни инкар қилиш һәққидики сөзлиридә ейтилған “тәрбийәләш мәркизи” болса дәл хитай һөкүмити мушу хил ассмилятсийәни аста сүрәттә давам қилдурушқа сәври қалмай буни тез сүрәттә тамам қилишқа бәл бағлиғанлиқиниң нәтиҗиси сүпитидә оттуриға чиққан шәйиләр икән. .

Профессор гарднерниң қаришичә, 1950-йиллардин башланған ассимилятсийә һәрикити изчил давам қилған болсиму уйғурлар 1980-йиллардики қисқиғинә ечиветиш пурситидин пайдилинип тездин өзлириниң унтулған тарих сәһипилирини, әдәбият байлиқини вә диний кимликини қайтидин тикләп чиққан. Мана мушу һал хитай һөкүмитини һәммидинму бәк чөчүтүвәткән. Әнә шу вақитларда 1997-йилидики ғулҗа вәқәси, кейинчә 2009-йилидики ‍үрүмчи вәқәси, кейинчә йәнә кунмиң вә бейҗиңлардики һуҗум вәқәлири оттуриға чиққан. Хитай һөкүмити бу вәқәләрниң һәммисини бөлгүнчи вә террорчи күчләрниң пәйда қилғанлиқини көп қетимлап тәкитлигән болсиму әмма һазирғичә бу һәқтики һечқандақ дәлил-испатларни оттуриға қоялмиған. Әмма улар изчил һалда ашқунлуқ идийәсиниң буниңдики һәрикәтләндүргүч амил икәнликини тәкитләштин тохтап бақмиған. Йәнә келип һазирқи лагерлар һечқачан хитай һөкүмити тәкитлигәндәк кәспий җәһәттин тәрбийәләш ролини ойнап бақмиған. Бу җайға қамалғанлар бу җайда хитайчә сөзләшкә вә хитай компартийәсигә болған садақәтмәнликини билдүрүшкә мәҗбурлиниватқанлиқи ениқ. Йәнә келип бу мәркәзләрниң көзитиш мунари вә һәрбийчә шәкилдики қатму-қат мудапиә тосуқлири, “курсантлар” ниң бу җайларда зәрричә әркинликиниң болмаслиқи, бу җайға қамалған кишиләрниң өзлириму немә сәвәбтин қамалғанлиқи яки қачан чиқип кетидиғанлиқини билмәслики дегәнләр хитай һөкүмитиниң ейтқанлириниң пүтүнләй ялған икәнликини, бу кишиләрниң роли әмәлийәттә уйғурларниң “роһини сундуруш”, шу арқилиқ лагер сиртидикиләргә “ибрәт” болуш, шу арқилиқ хитай һөкүмити тәкитләватқан ассимилятсийә чарилирини һечқандақ қаршилиқсиз қобул қилишқа мәҗбурлаш икәнликини көрситидикән. Профессор раһилә давутқа охшаш миңлиған кишиләрниң бу лагерларға “тәрбийәләш” үчүн қамалғанлиқи һәмдә “өзгириш еһтималлиқи йоқ” болғанларниң һәммисини җәмийәт қойниға қайтиштин тосуп қелиш үчүн еғир қамаққа һөкүм қилиш қилмишиму лагер һәққидики ялғанчилиқни бәкла рошән намаян қилип берәләйдикән. Йәнә бир яқтин хитай компартийәси пүтүн күчи билән хитай милләтчиликини базарға селиш арқилиқ өзлириниң “хитай хәлқиниң мәнпәәти вә шан-шәрипи үчүн бузғунчи күчләрни өзгәртиш вә тазилаш билән мәшғул болуватқанлиқи” ни зор күч билән тәшвиқ қилған һәмдә кәң хитай хәлқиниң қоллишини қолға кәлтүргән. .

Шуниңдин кейин йиғин риясәтчи русийәниң украинаға һуҗум қилиши билән хитай һөкүмитиниң уйғурларни бастуруши оттурисида қандақ бағлиниш барлиқи һәққидики соалини оттуриға қойди. .

Профессор гарднер бовиңдон бу һәқтә алаһидә тохтилип бу икки чоң дөләт оттурисидики бу хил һәмкарлиқниң узун тарихқа игә икәнликини, буниң нөвәттә тарихтики кона һәмкарлиқниң йеңичә шәкилдә оттуриға чиқиши икәнликини алаһидә шәрһләп өтти. . Униң пикричә, йеқиндин буян көпләп мәлум болған пакитлар хитайдики бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқиси башлиништин илгирила икки тәрәпниң келишим һасил қилип болғанлиқини, болупму руисйәни чеченийә мәсилисидә изчил қоллап кәлгән хитайни әмдиликтә русийәниң буниңға җавабән паал қоллаватқанлиқи, бу қоллашниң хитай һөкүмити қиливатқан һәмдә хәлқараниң әйиблишигә дуч келиватқан барлиқ саһәгә четилидиғанлиқини көрситидикән. .

Йиғиниң соал-җаваб бөликидә хитайниң уйғур қирғинчилиқи вә лагерлар мәсилисигә қарита хәлқарада барлиққа кәлгән җаза тәдбирлири, уйғурлар һәққидә түзүлгән қанунлар, “бир бәлвағ бир йол қурулуши” һәмдә уйғурларниң бастурулуши, хитайдики мислисиз қаттиқ болған контроллуқ түпәйлидин бирму уйғурниң қирғинчилиқтин қечип кетишкә илаҗ қилалмаслиқи, уйғурларға қошна болған оттура асия райониниң хитай тәсиридики бошлуққа айлинип қелиши, уйғур тәшкилатлири вә әркин асия радийосиға охшаш орунларниң бу зулумларни паш қилишта ойниған роли қатарлиқ темилар бойичә көплигән соаллар соралди.

Мәлум болушичә, нөвәттә америка сиясий саһәсидики затлардин башқа америка вә явропадики көплигән авам пуқралар уйғур диярдики қирғинчилиқ вә бастуруш қилмишлиридин дегәндәк хәвәрдар әмәс икән. Шуңа мушу хилдики аммиви лексийәләр авамниң бу мәсилә һәққидики чүшәнчисини ашурушта бәлгилик рол ойнайду, дәп қаралмақтикән.