Lagérlargha qamalghan ikki ming qazaq mehbusning qoyup bérilidighanliqi ghulghula qozghimaqta

Uyghurlar diyaridiki lagérlar mesilisi xelq'araning diqqitini qozghashqa bashlighandin buyan chet'el puqraliqidiki bir qisim kishilerning mushu xil lagérlargha qamilishi hemde qiynaqqa duchar bolushi heqqide köpligen misallar melum boldi. Buninggha ulapla bir qisim chet'el hökümetliri, bolupmu qazaqistan hökümiti xitay hökümiti bilen köp qétimlap söhbetlerde boldi. 9-Yanwar küni xitay hökümitining lagérlargha qamalghan ikki ming qazaq tutqunni qoyup bérishke maqul bolghanliqi lagérlar heqqidiki eng yéngi xewer süpitide dunyadiki herqaysi axbarat wasitiliri arqiliq chaqmaq tézlikide tarqaldi.

Birleshme agéntliqning 9-yanwar almuta shehiridin bergen xewiride éytilishiche, qazaqistan tashqi ishlar ministirliqi xitay hökümitining lagérlardiki qazaq mehbuslardin ikki ming kishini qoyup bérishke maqul bolghanliqini éytqan. Qazaqistan tashqi ishlar ministirliqining axbarat ishxanisi bu heqtiki so'allargha jawab bérip “Bu ikki ming kishi qoyup bérilgendin kéyin ularning xitay wetendashliqi bikar qilinip, qazaqistan wetendashliqi iltimas qilishigha yol qoyulidu” dégen. Emma bu kishilerning néme üchün qoyup bérilidighanliqi, shuningdek ularning pütünley qazaqlar yaki Uyghurlarnimu öz ichige alidighanliqi éytilmighan.

Hazir qazaqistanda yashawatqan Uyghur yashliridin sedirdin ependi bu xewerdin tolimu söyün'gen hem dili ghesh bolghan kishilerning biri. Qazaqistanda tughulup ösken sedirdin misirda oqush jeryanida atush shehiridin qahirege oqushqa kelgen muyesser bilen tonushqan. 2007-Yili ular toy qilghandin kéyin qazaqistanda bextlik a'ile berpa qilip üch perzentke ata-ana bolghan on yil jeryanida muyesser köp qétim qazaqistan puqraliqigha iltimas sun'ghan. Emma muyesserning Uyghur bolushi seweblik uninggha qazaqistan wetendashliqi bérilmigen. 2016-Yili muyesser ürümchide özining xitay pasportini yenggüshlep qaytip kelgendin kéyin xitay saqchilirining “Dadang bizning qolimizda. Tézdin qaytip kelmiseng aqiwetke özüng mes'ul bol” dégen tehditi bilen ürümchige qaytqan. Emma shuningdin kéyin lagérgha élip kétilgenche hazirghiche héchqandaq xewiri bolmighan.

Sedridin ependi xitay hökümitining ikki ming qazaq mehbusni qazaqistan'gha yolgha sélip qoyush heqqidiki wedisi heqqide söz bolghanda özining bu kishilerning pütünley qazaqistan puqrasi yaki olturum ruxsiti alghan kishiler ikenliki toghrisida anglighanliqini bildürdi.

Qazaqistandiki hörmetke sazawer Uyghur jama'et erbabliridin qehriman ghojamberdi ependi xitay-qazaqistan otturisidiki munasiwetning herqachan “Bir belwagh-bir yol qurulushi” diki menpe'et munasiwetlirini diqqettin saqit qilmaydighanliqini bildürüsh bilen birge “Buning téximu yaxshi bir bashlinish bolup qélishini ümid qilimen” dédi

Qehriman ghojamberdining pikriche, ötken yérim esir mabeynide xitay hökümitining “Qazaqlarni kötürüp Uyghurlarni bésish” charisi arqiliq Uyghurlar bilen qazaqlar otturisigha öchmenlik tughdurush hiylisi zor ünüm bergen. Ötken birnechche yilda Uyghurlar we qazaqlarning türküm-türkümlep lagérlargha qamilishi bilen bu xil sün'iy öchmenlikning ornini ortaq birlik tuyghuliri élishqa bashlighanda xitay hökümiti bir türküm qazaq tutqunlarni qoyup bérish arqiliq Uyghurlarni narazi qilish hemde bu birlikni buzuwétishni közligen bolushimu éhtimaldin yiraq emes iken.

Chéx jumhuriyitidiki Uyghurshunas öndréy klémis ikki ming qazaq tutqunning qoyup bérilidighanliqi heqqidiki xewer tarqalghan bolsimu, buning qaysi derijide emelge ashidighanliqigha qarap béqish lazimliqini tekitleydu.

“Ikki ming qazaq tutqunning qoyup bérilip qazaqistan'gha yerleshtürülidighanliqi heqiqetenmu bir xushxewer. Men buni utuqluq emelge ashsiken, dep arzu qilimen. Shexsen özüm bu yéngi netijini xitay-qazaqistan hökümetliri otturisidiki muzakirining melum derijidiki netijisi, dep qaraymen. Chünki shinjangda yashaydighan qazaqlar üchün ularning qazaqistan döliti bar. Bu dölet héchbolmighanda bu qazaqlarning gépini we dawasini qilidu. Yene bir yaqtin bolsa xitay bilen qazaqistan otturisida énérgiye, bixeterlik we tashqi soda dégendek köp tereplime menpe'et munasiwiti bar. Shunga ular ‛terbiyelesh merkizi‚ yaki ‛yighiwélish lagéri‚ gha qamalghan qazaqlarning ghémini qildi. Bu elwette u kishiler üchün yaxshi boldi. Mushu pursettin paydilinip xitay hökümitining dunyadiki tenqid sadalirigha qulaq sélishini, shuningdek lagérlargha qamalghan barliq bigunah Uyghurlarni we bashqa millet tutqunlirini qoyuwétishini ümid qilimen. Shundaqla shinjangdiki we pütün xitay tewesidiki zulumni ayaghlashturushini, shu arqiliq erkinlik yoligha méngishini arzu qilimen.”

Xitay hökümitining meyli qandaq seweblerdin bolsun deslepki qedemde bir türküm qazaq tutqunlarni qoyup bermekchi bolghanliqi heqqide pikir qilghan amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen bu hadisidin wetensizlikning neqeder éghir qismet ikenlikini yene bir qétim körüwélishqa bolidighanliqini tekitlidi.

Emma ilshatning pikriche, bu jehette Uyghurlarning özidinmu yéterlik sewenlikler ötmekte iken. Jümlidin lagérlargha qamalghanlarning mutleq köp qismi Uyghur bolsimu bu heqtiki zulumni anglitishta qazaqlarchilik bolalmasliq, shuningdek xéli köp Uyghurning hélihem xitaydin ümidini üzelmeslikning ziyini bekmu éghir bolmaqta iken.

Lagérlardiki ikki ming qazaq tutqunning qachan qoyup bérilidighanliqi téxi éniq emes. Qazaqistandiki sedridin ependi yéqinda hörlükke chiqqusi bu tutqunlar arisida ayalining barliqidin shübhide. Emma u taki ayali hörlükke chiqmighuche özining uni qutquzush yolida qolidin kelgen hemme tirishchanliqni körsitidighanliqini tekitligech qazaqistandiki Uyghurlarning bashqa qazaq puqralirigha oxshash mu'amilidin behrimen bolushni bekmu arzu qilidighanliqini, ikki ming qazaq mehbusi hörlükke chiqish harpisida qazaqistan hökümitige mushundaq bir telipi barliqini bildürdi.