Uyghur ziyaliyliri xitayning bu yilqi ramizanliq siyasiti heqqide toxtaldi

Közetküchiler xitay hökümitining 2016-yili ramzanda Uyghur diyarida yürgüzgen siyasitining 2015-yilidikidin perqi yoqluqini, eksiche téximu qattiqlashqanliqini ilgiri sürmekte.

Muhajirettiki Uyghurlar nahayiti erkin halda bu yilqi ramizannimu imkanliri yar bergen da'iride köngüllük ötküzüshke térishmaqta. Roza, kolléktip iptar pa'aliyetliri, tarawi namazliri bilen muqeddes diniy burchlirini azade ada qilishmaqta. Jümlidin gérmaniyening myunxén shehiride her heptide 2 kün opche iptar soruni orunlashturulup, mubarek ramizanning sheripi kötürülmekte. Emma Uyghur ziyaliylarning qarishiche, Uyghur diyaridiki weziyette bashqiche bir siyasiy kilimat höküm sürmekte.

Xelq'ara metbu'atlar bu yilqi ramizandimu xitayning Uyghur diyarida roza tutushni cheklesh, tarawi namazlirini nazaret qilish, ashxanilarni taqashqa yol qoymasliq, oqughuchilarning rozisini buzush, ahalilerni diniy pa'aliyetler bilen shughullanmasliq ehdinamilirige qol qoyushqa mejburlash qatarliq tedbirlerni 2015-yilidikige oxshashla ijra qiliwatqanliqini tekitleshti.

Emma, xitay hökümiti 2-iyun küni shinxu'a agéntliqida élan qilghan “Shinjangning diniy étiqad erkinlik ehwali” namliq aqtashliq kitabida, Uyghur ilida 24400 meschit, 88 islam dini jem'iyiti, 59 butxana, 227 xristi'an chérkawi, 26 katolik ibadetxanisi barliqini tilgha élip, bu yerdiki milyonlighan her millet xelqining toluq diniy étiqad erkinlikige ige ikenlikini ilgiri sürgen idi.

Halbuki, közetküchilerning qarishiche, “Shinjangning diniy étiqad erkinlik ehwali” da bayan qilin'ghan sepsetiler nezerdin saqit qilin'ghanda, xitayning 2016-yilidiki diniy siyasitide qandaqtur ijabiy bir özgirish bolghanliqini tilgha alghan uchur menbesi yoq.

Bu xil qarashni testiqlighan Uyghur ziyaliysi perhat muhemmidi ependi, xitayning 2016-yili ramzanda yürgüzgen diniy cheklime siyasitining ilgiriki yillardikidinmu better ijra qiliniwatqanliqini algha sürgüchilerning biri. U sözide, xitay hökümitining Uyghurlarni ya imanidin kéchishke, ya jandin kéchishke mejburlawatqanliqini bayan qildi.

R f a ning ziyaritini qobul qilghan Uyghurlar xitayning ramzanda yürgüzüwatqan cheklimilirining her yilqigha oxshash dawam qiliwatqanliqini tilgha élishqan idi.

Gérmaniyediki Uyghur diniy zatliridin turghunjan alawudunhajimmu xitay yolgha qoyghan bu xil cheklimilerning yene bir qatar muqimsizliqlargha seweb bolidighanliqini, xitayning Uyghurlarning uzun yilliq diniy adetliri we étiqadigha qarita bir-biridin bimene siyasetlerni yürgüzüwatqanliqini tilgha élip, ramzanda ashxanilarni taqashqa yol qoymasliqtek belgilimilerni qobul qilishning teslikini bildürdi.

Metbu'atlar we ijtima'iy taratqular ramizan bashlinishtin ilgiri Uyghur diyarida bir meydan tutqun qilish hadisilirining yüz bergenlikini, tor sahibliri, yazarliri we Uyghur aktiplirini qolgha élishning ewj alghanliqini bayan qilishqan idi.

Erkin asiya radi'osining 13-iyundiki xewiride tekitlinishiche, misranim torining sahibi ababekri muxter, tursunjan memet, baghdash torining sahibi ekberjan esed, bozqir blogining sahibi ömerjan hesen qatarliq 5 kishi 3-ay bilen 5-ay ariliqida qolgha élin'ghan. D u q bayanatchisi dilshat rishit 6-iyun xelq'ara metbu'atlargha bergen bayanatida qeshqer we aqsu rayonlirida ramizan'gha munasiwetlik halda 6-ayning 3-küni az dégende 17 Uyghurning qolgha élin'ghanliqini eskertken.

Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi ablimit tursun ependi Uyghur ilidin özi igiligen uchurlargha bina'en, bu yilmu xitay da'irilirining tutqun qilish we tutqunlargha zulum qilish bilenla cheklenmey, ularning a'ile-tawabi'atlirini Uyghur jama'itidin ayrip tashlash, iqtisadtin ayrip tashlashtek téximu wehshiy bolghan bir tüzümni ijra qiliwatqanliqini, bolupmu bu yilqi ramzanda bu xil cheklimining hessilep kücheygenlikini bayan qildi.

2015-Yili Uyghurlar üstidin yürgüzülgen bu xil bésim siyasiti türkiye we yawropada qanche onminglighan türk we Uyghurlarning heptilerche namayish qilip étiraz bildürüshige, metbu'atlarda xitaygha qarshi chuqanlargha seweb bolghan idi.

Biraq, bu yil d u q we Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining metbu'attiki türlük naraziliq bayanliridin bashqa, xitaygha qarshi hazirgha qeder xelq'arada ötken yili kebi körünerlik bir hadise yüz bermidi.