Уйғурлар учраватқан зулум: “рәсимлик тарих” (2)

Мухбиримиз әзиз
2020.04.08
isobel-maqala-resim.jpg Уйғурлар мәсилиси билән тонушлуқ болған әнглийәлик обзорчи изабел кокрелниң “хитайниң уйғурларға селиватқан зулумлири: рәсимлик тарих” темисидики мақалисигә қоюлған сүрәт.
Coda Story

Уйғур җәмийити нөвәттә дуч келиватқан зор көләмлик бастуруш һәққидә сөз болғанда изабел кокрел буниңдики бәзи түплүк мәзмунларниң буниңдин әллик йил илгири оттуриға чиққан сиясий шоарларниң тәкрар вариянти болуватқанлиқини алаһидә тәкитләйду. Болупму хитай һөкүмити 1960-йилларда “қайта тәрбийә елиш” намида аллиқачан мукәммәл маарип тәрбийәси елип болған кишиләрни йезиларға чүшүргән һалниң һазир милйонлиған уйғурни худди шу намда лагерларға қамаш шәклидә қайтидин пәйда болғанлиқини алаһидә әсләп өтиду.

Апторниң пикричә, 1976-йили мав зедоң өлүп, хитай дөлитиниң әмәлий һоқуқи дең шявпиңниң қолиға өткәндин кейин “ислаһат вә ечиветиш” намида пүткүл хитайға азрақ болсиму арам еливелиш пурсити елип кәлгән ашу дәвр уйғурлар үчүн өзлириниң унтулушқа башлиған кимлики вә тарихини әскә еливелишқа шараит яритип бәргән. Буниң билән уйғурлардики миллий ойғинишниң юқири пәллиси йәнә бир қетим тезла вуҗудқа чиққан. Нәтиҗидә уйғурларниң техиму зор мәнидики әркинлик истәш арзусини ипадилигән бир қатар сиясий һәрикәтләр 90-йиллардин 2000-йилларғичә болған арилиқта арқиму-арқидин оттуриға чиққан. Намайишлар, қаршилиқ һәрикәтләр вә һуҗумлар ахбаратларға мәлум болушқа башлиған. Шуниң билән биргә хитай һөкүмити бу һадисиләрниң һәммисини йиғип-йөгәп бир йолила “бөлгүнчилик вә ислам әсәбийликиниң тәсиридин болған” дәп хуласә чиқарған.

Изабел кокрел сөһбитимиз җәрянида бу ишларни әсләп, мундақ деди:

“мәдәнийәт инқилаби дәвридә нурғун йиллар давам қилған мәдәнийәт бастурушидин кейин дең шявпиң тәхткә чиқти һәмдә мәдәнийәт саһәсидә қисқа бир муддәт нәпәс еливелиш имканийити туғулди. Мав зедоң өлгәндин кейинки дәврләрни әслийәләйдиған кишиләргә мәлумки, шу вақитларда ислам етиқади вә ислам чүшәнчилирини ашкара тилға елиш дәсләпки қәдәмдә мумкин болушқа башлиди. Дәл мушу мәзгилләрдә миңлиған мәсчитләр йеңиваштин селинди. Әнә шу мәзгилләрдә ислам дини, уйғурларниң сиясий җәһәттики орни қатарлиқлар һәққидә әркин сөһбәтлишишкә пүтүнләй мумкин болидиған вәзийәт яритилди. Әмма ши җинпиң һакимийәтни қолиға алғандин кейин болса бу әһваллар пүтүнләй өзгәрди. Бу әһвал диний саһәдила әмәс, йәнә уйғурларниң мәдәний турмушидики көплигән мәзмунларниң вәйран қилинишидиму өз әксини тапти. Ши җинпиңниң мәдәнийәт саһәсигә қаратқан сиясәтлиридә уйғурларниң диний етиқади вә мәдәнийәт саһәси бирдәк чәклимигә учрап, бу саһәдә пикир қилишниң барчә йоллири етип ташланди.”

Изабелниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң бу хилдики һәммини бир таяқта һәйдәштәк усули күткәнниң әксичә үнүм бәргән. Болупму 2000-йиллардин кейин башланған түрлүк шәкилләрдики қаршилиқниң “сәвр қачиси” 2009-йилидики “5-июл үрүмчи вәқәси” дә ипадиләнгән. Хитай һөкүмити үчүнму бу һал шундақ болған. Болупму ши җинпиң үрүмчигә зиярәткә кәлгәндә бомба вәқәсиниң йәнә бир қетим йүз бериши билән бу йеңи һөкүмдар 2014-йилидин башлап “террорлуққа қарши хәлқ уруши” ни қозғиған. Әнә шуниңдин башлап уйғурларниң һаятида түплүк өзгиришләр барлиққа келишкә башлиған.

У бу һәқтә мундақ деди: “мән сөзләшкән уйғурларниң мутләқ көп қисми 2009-йилидики ‛үрүмчи вәқәси‚ ни һазир йүз бериватқан ишларниң шуниңдәк һазир омумйүзлүк түс елип болған шинҗаңдики бастуруш паалийитиниң башлиниш нуқтиси, дәп қарайду. Әгәр биз 2014-йили назарәт дөлити механизиминиң аллиқачан шәкиллинип болғанлиқини нәзәрдә тутсақ, бу һәқтики тунҗи синақниң 2009-йили үрүмчидә вәқә чиқипла бир йилға йеқин барлиқ тор алақисиниң кесип ташлинишида ишқа ашқанлиқини һес қилалаймиз. Шу қетим мушу хилдики техника арқилиқ кишиләрни қандақ контрол қилишқа болидиғанлиқи, шуниңдәк уларниң зулумға қарши гәп-сөзлири вә һәрикәтлириниң қандақларчә алдини елишқа болидиғанлиқи, техиму муһими бу җәһәттики қаршилиқларни қандақ қилип оңушлуқ бастурушқа болидиғанлиқи равурус синақтин өтти. Әнә шу вақитлардин башлап сақчилар қошуни арқилиқ уйғурларни контрол қилиш модели шинҗаңда омумлашти. Чен чуәнго шинҗаңниң партком секретари болуп тәйинләнгәндин кейин болса бу һал техиму юқири пәллигә чиқти. Бу болса йиғивелиш лагерлириниң көпләп қурулушида әкс әтти. Шуңа уйғурлар дуч келиватқан бу системилиқ бастурушларни бириниң арқидин бири орун бесип келиватқан бир пүтүн һәрикәт, дәп чүшәнгинимиздә андин немә үчүн һазир милйонлиған уйғурниң лагерға қамилип болғанлиқи өзлүкидинла айдиңлишиду.”

Изабелниң мақалисигә киргүзүлгән рәсимләр ичидә уйғурчә көңләк кийгән бир қизниң лагерларниң биригә анчә йирақ болмиған мәйданда толуқ қоралланған хитай әскәрлириниң назаритидә уссулға чүшкәнлики тәсвирлиниду. Бу һәқтә сөз болғанда изабел хитай һөкүмитиниң һәрқачан уйғурларниң уссулға чүшүшини “бәхтиярлиқ туйғусиниң ипадилиниши” гә баравәр қилип келиватқанлиқини алаһидә тәкитләйду. Болупму хитай һөкүмити уйғурларни лагерларға қамаш арқилиқ улардики “диний әсәбийликниң зәһирини тазилаш” ни башлиғандин буян хитай һөкүмити хәлқараниң күчлүк тәнқидлиригә дуч кәлгән. Буниңға җавабән өзлириниң нөвәттә уйғурларни “өзгәртиш қурулуши” ниң әмәлийәттә уйғурларниң алқишиға сазавәр болуватқанлиқини көрситиш үчүн хитай һөкүмити йәнила уйғурларни әнә шу хил шәкилдә уссулға мәҗбур қилип кәлмәктә.

У бу һәқтә мундақ дәйду: “бу рәсимгә диққәт қилғанлиқиңиз мени бәкму хушал қилди. Немишқа десиңиз мушу мақалигә рәсим сизип беришкә мақул болған уйғур рәссам билән биз вақтимизниң әң көп қисмини мушу бир парчә рәсимни сизип чиқишқа сәрп қилдуқ. Өткән йили сентәбир ейида бир парчә мақалә йезиш җәрянида тик-ток яки ‛дойин‚ намлиқ мунбәрниң бәтлиридә көргән бир парчә қисқа видейо маңа бәк тәсир қилған иди. Әгәр сиз тик-ток бәтлиригә қарайдиған болсиңиз бу хилдики тәшвиқат материяллириниң самандәк көплүкини байқайсиз. Буларниң һәммисидә уйғурларниң шадиянә вә хушаллиқтин беши көккә йәткән һалда уссулға чүшкәнлики, уларниң чеһридә бәхтиярлиқ күлкиси ойниған һалда нахша ейтиватқанлиқи әкс әттүрүлиду. Шуниңдәк мушу хилдики сүрәтлик тәсвирләр арқилиқ шинҗаңниң қанчилик бәхтияр вә арамбәхш макан икәнлики намайиш қилиниду. Әмма сәлла диққәт қилған киши бу һалниң әмәлийәттин қанчилик йирақ икәнликини, буниңға саяһәтчиләрни җәлп қилиш хаһиши билән сиясий тәшвиқатниң қайси дәриҗидә арилишип кәткәнликини байқиялайду. Шуңа биз шинҗаңдики реаллиқ билән хитай һөкүмитиниң тәшвиқати оттурисида қанчилик пәрқ барлиқини, лагерлар, сақчи дөлити вә назарәт механизми мутләқ үстүнлүкни игилигән сиясий муһитниң һәқиқий қияпитини, буларниң маһийәттә хитай компартийәсигә робиро болуп туруватқан реаллиқ икәнликини, әнәниви уйғурчә либаслар билән ойниливатқан уссуллар арқилиқ уйғур мәдәнийити вә турмушиниң қандақ ‛тазилиниватқанлиқи‚ ни көрситип бериш үчүн мушундақ бир рәсимни сизип чиқтуқ.”

Хитай һөкүмити йеқиндин буян өзлириниң хәлқарадики хунүкләшкән образини яхшилаш үчүн лагер тутқунлириниң “җәмийәт қойниға қайтип кәлгәнлики” ни тәкитләшкә башлиған. Әмма изабелниң билдүрүшичә, униң билән алақиләшкән муһаҗирәттики уйғурлардин һечқайси өзлириниң лагерға елип кетилгән уруқ-туғқанлириниң қоюп берилгәнликини аңлимиған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.