Xitayning Uyghur diyarida ghayet chong türler boyiche “Ish bashlighanliqi” némidin dérek béridu?

Yéqinda xitay hökümiti Uyghur diyarida chong tiptiki ul esliheliri qurulushini eslige keltürüp, qayta ish bashlighanliqi heqqide xewer élan qildi.

Xewer tepsilatidin qarighanda, bu qétimliq qurulush türlirining 55 présenti Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubtiki üch wilayet bir oblastqa munasiwetlik ikenliki tilgha élin'ghan. Bizge melum bolghinidek, xitay hökümiti atalmish “Islahat we ishikni échiwétish” siyasitini yolgha qoyghan 1978-yilidin bashlap, aldi bilen bingtu'enni tereqqiy qildurushni bahane qilip, Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur rayonlirini tereqqiyattin tosqan. Shuning bilen birge bingtu'enni iqtisad we siyasette küchlük qollash bilen birge jenubtiki déhqanchiliq bilen shughullinidighan Uyghurlarning yéza-igiliki bilen shughullinishigha bingtu'en arqiliq zor qiyinchiliqlarni tughdurghan. Aqiwette ötken esirning 90-yillargha kelgende Uyghur diyarining bingtu'enni asas qilghan shimal qismi bilen Uyghurlarni asas qilghan jenub qismida zor iqtisadiy perqning hasil bolushigha, Uyghurlarning derijidin tashqiriy namratliship kétishige seweb bolghan.

Xitayning özi wastiliq we pilanliq halda namratlashturghan jenubiy Uyghur diyarida néme üchün tuyuqsizla iqtisadni tereqqiy qildurush shu'arini towlap qaldi? xitay néme üchün atalmish “Bixeterlik endishiliri” ni bir chetke qayrip qoyup, tuyuqsizla jenubiy Uyghur élining ul esliheliri qurulushi tereqqiyatigha bunche köp meblegh we küch ajratti?

Emeliyette xitay hökümitining jenubiy Uyghur diyarining asasiy esliheliri qurulushini tereqqiy qildurush pilani 1986-yilidin buyanqi “Milyun kishini acharchiliqtin qutuldurush”, 1994-yilidiki “Namratliqni yiltizidin yoqitish” qatarliq atalmish siyasetliri bilen otturigha chiqqan. Buningdiki meqset kéyinche jenubni xitaylashturush pilanini yürgüzüshke asas sélishtin ibaret bolup, bolupmu 1996-yilidin bashlap yolgha qoyulghan “Shinjanggha yardem” pilani we “Gherbni keng kölemde échish” istratégiyesining emeliylishishde téximu zörür bolghan. Chünki atalmish “Islahat” dewride iqtisadiy tereqqiyattin mehrum qaldurulghan Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur rayonining kélimati özgiche, tebi'iy bayliqliri mol, kün nuri uzun chüshidighan bolup, yéza-igilikini tereqqiy qildurushta intayin muhim ewzeliklerge ige bolsimu, emma zamaniwiylashqan yéza-igilik esliheliri kemchil, tereqqiyat arqida qaldurulghini seweblik, xitay rayonidin kélidighan meblegh salghuchilarni jelp qilish imkani töwen bolghan. Bu wejidin jenubiy Uyghur diyarining asasiy esliheler qurulushini tereqqiy qildurush, déngiz etrapi rayonliridiki xitay köchmenlirining we ishlepchiqirish léiniyelirining Uyghur rayoni, bolupmu jenubiy Uyghur rayonigha yötkili'ishide zörüriyet shekillendürgen.

Xitay hökümitining Uyghur diyarida élip barghan herqandaq iqtisadiy tereqqiyat pilani ezeldin Uyghurlarning turmush süpitini yaxshilashni meqset qilip élip bérilip baqqan emes. Eksiche, bu xil pilanlar izchil türde Uyghurlarni eng éghir ziyankeshlikke uchritip kelgen. Xitay hökümitining jenubiy Uyghur diyarining asasiy esliheliri qurulushini tereqqiy qildurushimu oxshashla Uyghurlarning bügünkidek échinishliq qismetlirige seweb bolghan muhim amillarning biridur. Xitay hökümiti Uyghur diyarining shimaliy qismini bingtu'en arqiliq pütünley öz ilkige alghandin kéyin, jenubiy Uyghur diyarigha kéngiyishke bashlighanidi. Yeni 1994-yilidiki “Namratliqni yiltizidin yoqitish” pilanida bingtu'enning jenubqa kéngiyishini zor küch bilen qollash “Shinjangning muqimliqi we menggülük eminliki” ni emelge ashurushtiki “Dölet istratégiyesi” qilip békitilgen. 1996-Yili atalmish “Shinjanggha yardem” pilani boyiche, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki xitaylar bilen shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni birlikte, xitay köchmenlirini jenubiy Uyghur diyarigha yötkesh, Uyghurlarni shimalgha we ichkiri ölkilerge yötkep tarqaqlashturush, Uyghurlarning nopus köpüyishini tézginlesh, Uyghur déhqanlirining térélghu yerlirini éliwélish. . . Qatarliq türlük ziyankeshliklerni Uyghurlar üstide hemkarliship élip barghan.

2010-Yilidiki “Birinchi qétimliq merkez shinjang xizmet yighini” da “Shinjang bir shaxmat taxtisi, jenubiy shinjang bolsa shaxmatning közi. Shaxmatta utush yaki utturush, jenubiy shinjangdin ibaret bu shaxmat közini qandaq idare qilishqa baghliq” dégen sepsete otturigha qoyulghan. Buning bilen jenubtiki Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan qeshqer, xoten, aqsu we qizilsudin ibaret üch wilayet bir oblasttiki Uyghurlarni pütünley yoqitishni meqset qilghan atalmish “Shinjanggha yardem” siyasitining yéngi wariyanti yolgha qoyulghan. U bolsimu xitayning “Islahat ishikni échiwétishte aldin tereqqiy tapqan 19 ölke-sheherning shinjanggha nishanliq yardem bérish” pilani idi. Bu pilan boyiche, Uyghur diyaridiki 12 wilayet-oblast, xitayning déngiz etrapidiki aldin tereqqiy tapqan 19 ölke-sheherge bölüp bérildi we her bir xitay ölkiliri özlirige bölüp bériligen Uyghur rayonlirini, xitay hökümitining “Namratliqtin qutuldurush yardem puli we ewzel siyasetliri” din paydilinip, “Shinjanggha yardem qilish we tereqqiy qildurush” namidiki Uyghurlarning zémin bayliqlirini talan-taraj qilishni bashlidi.

2013-Yili 9-ayda shi jinping ottura asiyadiki 4 dölette ziyarette bolghinida, “Yipek yoli iqtisad belbighi berpa qilish pilani” ni otturigha qoyghan. Xitayning ottura asiya döletlirining hemkarliqida wujutqa keltürmekchi bolghan “Yipek yoli iqtisadiy belbighi berpa qilish pilani” bolsa, chégra halqighan rayonlardiki iqtisadiy hemkarliqni asas qilghan bolup, bu pilanning emelge éshishi üchün 2010-yilidiki birinchi qétimliq “Shinjang xizmet yighini” din kéyin, qeshqer bilen qorghas chégrasini “Iqtisadiy alahide rayon” qilip qurup chiqish pilani ishqa kirishtürlgen. 2014-Yilidiki “Ikkinchi qétimliq shinjang xizmet yighini” da bolsa, “Yéngi yipek yoli iqtisad belbighi berpa qilish” üchün Uyghur rayonida “Bir port, ikki rayon we besh merkez” pilanini yolgha qoyghan. Yeni “Bir port” bolsa “Ürümchi xelq'ara quruqluq porti” ni, “Ikki rayon” bolsa “Qeshqer we qorghas iqtisadiy alahide rayoni” ni, “Besh merkez” bolsa “Qatnash tügüni merkizi, soda merkizi, tibabet-dawalash merkizi, medeniyet-ma'arip merkizi we rayon xaraktérliq dawalash merkizi” din ibaret. Bu pilanning yolgha qoyulush sewebi “Shinjanggha yardem” namida ishlepchiqirish léniyelirini Uyghur rayonigha yötkigen, xitayning 19 ölke rayonini Uyghur rayonida qurulghusi “Bir port, ikki rayon we besh merkez” arqiliq atalmish “Yéngi yipek yoli” ning déngiz yoli bilen quruqluq yolini tutashturidighan “Yipek yoli iqtisad belbighi” hasil qilishni meqset qilghan.

Derweqe, yillardin buyan atalmish “Namratliqni tügitish” nami astida élip barghan “Shinjanggha yardem” we “Gherbni échish” qatarliq siyasetlerning esli meqsti rasttinla “Shinjanggha yardem bérip, Uyghurlarni namratliqtin qutuldurush” bolmastin belki, Uyghur rayonini xitayning 19 ölkisi bilen yawro-asiya chong quruqluqini baghlaydighan iqtisadiy belbaghqa aylandurushni nishan qilghanliqi sewebidindur.

Xitayning 14-besh yilliq pilanida Uyghur rayonida berpa qiliniwatqan “Bir port, ikki rayon we besh merkez” ongushluq halda xitayning 19 ölke we shehirini yawro-asiya chong quruqluqi bilen baghlap, quruqluq bilen déngiz yoli bir gewdileshken “Yéngi yipek yoli” soda tügini berpa pilanini ongushluq yürgüzüsh üchün, Uyghur rayonining asasiy ul esliheliri qurulushini zor küch bilen tereqqiy qildurush qarar qilin'ghan. Nöwette xitayning déngiz etrapi rayonlirida boxey déngiz boghuzi, changjyang déltisi, sherqiy-jenub déngiz qirghiqi, jujyang déltisi we gherbiy-jenub déngiz qirghaqliri kölemleshken, kesipleshken we zamaniwylashqan chégra éghizlirini hasil qilghan. Uyghur rayoni qatarliq chégra rayonlardimu asasen sherqiy-shimaliy asiya, ottura asiya we sherqiy-jenubiy asiyalargha échiwétilgen chégra éghizliri shekillinip, xelq'ara sodidiki muhim halqilar shekillen'gen.

Démekki, xitay Uyghur rayonida lagér tüzümini yolgha qoyghandin kéyin, “Térorluq hadisisi yüz bermidi” dep teshwiq qiliwatqan bügünki künde, Uyghur rayonining orni xitay üchün “Gherbke kéngiyishtiki muhim halqa” gha aylinishi we asasiy esliheler qurulushini tereqqiy qildurushqa ehmiyet bérilishi kishini endishige salidu. Chünki Uyghur rayonining ornini xitayning déngiz etrapidiki aldin échiwétilgen 19 ölkisi bilen teng derijide körüsh we “Xitay bilen gherbni baghlaydighan muhim tügün qilish” xitay üchün Uyghur zéminida “Bixeterlik tehditliri” ning pütünley yoqalghanliqining alamiti dep qarashqa bolidu. Yeni Uyghur rayonining xitayning iqtisadiy tereqqiyat pilanida tutqan ornining yuqiri kötürülüshige egiship, lagér siyasetliri izchil dawam qilishi, Uyghurlar dawamliq türde assimilatsiye qilinish, ichkiri ölkilerge yötkilish, qul ishchi qilinish qatarliq türlük qismetlerni dawamliq bashtin kechürüshi mumkin.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.