Uyghur élige ewetilgen “Alahide ishtatliq xitay oqutquchilar” ning “Wezipisi” zadi néme?

20-Awghust shangxey shehirining pudung yéngi rayoni ma'arip idariside “Wezipe bilen chégra rayon'gha bérip, qizghinliq bilen tereqqiyatqa yardem bérish” témisidiki “Shinjang ma'aripigha yardem” béridighan ixtisasliqlarning seperdin awwalqi söhbet yighini échilghan. Mezkur söhbet yighinida pudung yéngi rayonining partkom sékrétari, ma'arip idarisining bashliqi gaw gojung, “Shinjanggha yardem” ge mangidighan oqutquchilargha mezkur xizmetning muhimliqini éniq tonup yétish؛ siyasiy we omumiyliq nuqtisida turup, shinjanggha yardem bérish xizmitini obdan ishlesh؛ “Shinjanggha qan bérish bilen qan ishlepchiqirish” ni birleshtürüp, yerlikning ma'aripini téz sür'ette tereqqiy qildurushni tekitligen.

Undaqta, xitay néme üchün shangxeydin alahide wezipe bilen atalmish “Shinjang ma'aripigha yardem béridighan ishtatliq oqutquchi” larni Uyghur éligha ewetmekchi bolidu, buningdiki asasliq meqset zadi néme?

Xitayning atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish siyasiti” din kéyin yolgha qoyghan atalmish “Shinjanggha yardem pilani” gha nöwette 30 yil bolay dédi. “Shinjang ma'aripigha yardem bérish” ene shu pilanning ichidiki eng burun emeliyleshtürülgen we eng muhim bolghan türlerning biridur. Atalmish “Shinjanggha yardem pilani” 1996-yili Uyghurlarni xelq'ara térrorizmgha baghlashta muhim rol oynighan “7-Nomurluq höjjet” tin ikki ay kéyinla élan qilinip yolgha qoyulghan. Bundaq bir pilan yolgha qoyulghandin tartip bügün'giche Uyghurlar duch kelgen qismetlerge nezer salidighan bolsaqla, bu pilanning nöwettiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen mu'eyyen baghlinishliqi barliqini körüp yételishimiz tes emes!

1996-Yili 19-martta xitay kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy biyurosining da'imiy hey'iti atalmish “Shinjangning muqimliqini qoghdash xizmiti heqqidiki tetqiqat yighini” chaqirdi. “Shinjangning muqimliqini saqlash heqqidiki 7-nomurluq höjjet” bolsa, del bu yighinning mehsulidur. “7-Nomurluq höjjet” élan qilin'ghandin buyan, xitay hökümiti Uyghurlarni xelq'ara térrorizm bilen baghlap, bügünki irqiy qirghinchiliqning asasini yaritish üchün köp tirishchanliq körsetti. Shundaqla Uyghurlarmu del bu höjjet seweblik xitay ichi we xelq'arada obrazi xunükleshtürülüsh, keng kölemlik tutqun qilinish, heq-hoquqliri depsende qilinish. . . Aqiwette 2002-yili Uyghurlarning heqliq qarshiliq heriketliri xelq'ara térrorizmgha baghlinishtek qismetke duch keldi. 2002-Yili 11-séntebir küni amérikada yüz bergen “11-Séntebir weqesi” ge del bir yil bolghan künide, birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishi “1267- We 1390-nomurluq qararlar” ni maqullap, atalmish “Sherqiy türkistan islam herikiti” teshkilatini térrorluq tizimlikige kirgüzdi. “Xelq'ara térrorluq tizimliki” ge qoshulup qélish Uyghurlarning heqliq küreshlirige chüshken bir qara dagh bolup qalghanidi. Derweqe, bu hadisidin kéyin Uyghurlarning xelq'aradiki obrazi xunükleshtürülüp, dunyaning nezeridin yiraqlashturulup, yétim qalduruldi. Shundaq démey turalmaymizki, Uyghurlarning obrazigha chüshürülgen bu qara dagh, taki bügün'giche xitayning Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurushtiki eng muhim koziri qilinmaqta!

“Bügünki xitayning nopuzluq tebiri Namliq xitay hökümet tor bétide élan qilin'ghan “Shinjanggha yardem siyasiti” heqqidiki “Tebir” de, atalmish “Shinjangning muqimliqini saqlashtiki 7-nomurluq höjjet” bilen “Shinjanggha yardem pilani” ni arisidiki munasiwet éniq yorutulghan. Yeni mezkur maqalide, xitayning 1996-yili “Shinjangning tereqqiyatini ilgiri sürüp, muqimliqini qoghdash heqqide merkezning istratégiyelik chong pilan tüzgen we birinchi qararliq shinjanggha yardem pilanini bashlighan” liqi bayan qilin'ghan. Démek, yuqirida tilgha alghinimizdek, atalmish “Shinjanggha yardem pilani” ning Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishi bilen zich baghlinishliq bolghanliqi ashkara!

Undaqta, shangxeyning pudung yéngi rayonidin Uyghur éligha “Yardem” ge kélidighan xitay oqutquchilarning wezipisining néme ikenlikige qarap baqayli.

2020-Yili séntebirde échilghan atalmish “Merkezning 3-qétimliq shinjang xizmet yighini” da shi jinping “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurushning özi, siyasiy tonush we xelqning mayilliqi mesilisini yiltizidin hel qilishtur” dégen. “Shinjang ma'aripigha yardem bérish” pilanining atalmish “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” qurulushining bir qismi ikenlikidek mahiyitidin qarighinimizda, Uyghur éligha türkümlep kéliwatqan “Alahide ishtatliq xitay oqutquchilar” ning qandaq wezipisi barliqini perez qilishimiz anche tes emes. Démek, Uyghurlarning “Siyasiy kimlik qarishi” ni özgertish, bu xitay oqutquchilarning eng muhim wezipiliridin biridur!

Siyasiy kimlik déginimiz bir insanning özi tewe dep qarighan dölet, jughrapiyelik rayon, siyasiy partiye, melum ijtima'iy topluq, yaki milliy türkümini körsitidighan tewelik uqumidur. Bu xil siyasiy kimlik kishilerde tebi'iy halda özi tewe bolghan dölet, millet, jughrapiyelik jay. . . Qatarliqlargha bolghan küchlük söygü we sadaqetmenlik tuyghusini qozghitidu. Xitay tetqiqatchisi li shyawshyaning “Uyghurlarning dölet, millet we diniy kimliki tonushi” heqqidiki bir tetqiqat doklatida, Uyghurlarning millet kimliki bolghan tonushining hemmidin yuqiri orunda turidighanliqi otturigha qoyulghanidi. Démek, Uyghurlarning özi mensup dep qarighan siyasiy kimliki - Uyghurluqtur!

Uyghurlar gerche bügünki dölet teweliki nuqtisidin xitay puqrasi dep qaralsimu, emma köp sanliq Uyghurlar özini xitaygha emes, belki Uyghur éligha mensup milliy topluq dep tonup kelgen. Téximu muhimi, Uyghurlar taki yéqinqi yillargha qeder özlirini “Xitayliq” (junggoluq) dep atashqa adetlenmigen. Epsuslinarliqi, yéqinqi bir qanche yilda, bolupmu Uyghur irqiy qirghinchiliqi xelq'aragha ashkarilan'ghan 2017-yillardin buyan, xitaydin tarqitilidighan ijtima'iy taratqularda Uyghurlarning özini “Xitay puqrasi” (junggoluq), “Jungxu'a milliti” dep tonushigha a'it uchurlar birdinla köpiyishke bashlidi. Téximu heyran qalarliqi, özining “Xitay” kimlikidin pexirlinidighan Uyghurlarning sin körünüshlirining teshwiq qilinishi idi. Bundaq hadisiler kishilerge sel ghelitidek tuyulsimu, lékin bu bir tasadipiyliq bolmighanliqi hem xitayningmu hem Uyghurlarningmu könglige ayan idi. Yeni bu “Uyghurlarning siyasiy kimlikini özgertish” wezipisi bilen kelgen xitay oqutquchilarning Uyghurlarni “Xitay” kimlikige singdürüwétish xizmitining yüzeki netijisi, emma hergizmu axirqi netije emes! chünki millet dégenlik köpinche halda qandashliqtin sirt, ortaq bolghan tarix, medeniyet, en'ene, til we örp-adetler asasida shekillen'gen bir ortaq gewdidur. Milliy kimlik tonushi bolsa, bir milletning mewjutluqining asasi hésablinidu. Millet kimlikidiki ortaqliq insanlarning özi tewe bolghan milletke bolghan mensubiyet tuyghusida ipadilinidu. Milliy medeniyet bolsa milliy mewjutluqning yene bir xil ipadilinish shekli bolup, bu xil medeniyet bir xelqning yashash aditi, qimmet qarishi, étiqadi qatarliqlar bilen mustehkem baghlan'ghan bolidu. Yeni milliy medeniyet shu milletni bashqilardin perqlendürüshte eng muhim rol oynaydu.

Derweqe, Uyghurlarning millet bolup shekillinishimu, nechche ming yilliq uzaq tarix jeryanlarni bashtin kechürgen bolup, bu xil millet kimlikini hakimiyetning küchi bilen özgertishmu birdemdila royapqa chiqidighan ish emes. Gerche xitay zor tirishchanliq körsitip, pütün küchi bilen Uyghur millitini xitaygha omumyüzlük singdürüwétishke tirishsimu, bundaq bir tirishchanliqning aqiwitining xitay közligendek netijilerni bérelmeydighanliqi tarixta nurghun örnekler bilen alliburun ispatlinip bolghan!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]