Uyghurlar “Jungxu'a milliti” emes, xitay éytimidiki “Anarning danisi” mu emes!

Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.09.29
milletler-ittipaqliqi-yighini-2024 “Milletler ittipaqliqini ilgiri sürgüchilerni teqdirlesh” chong yighini körünüshi. 2024-Yili 27-séntebir, béyjing
CCTV

Shi jinping wezipige olturghan on nechche yildin buyan, Uyghurlarni asas qilghan Uyghur élidiki her qaysi milletlerni “Anarning danisidek” dep teriplesh hökümet uchur wasitiliride “Moda” bolushqa bashlidi. Xitayning nezeride shi jinping hökümiti berpa qilmaqchi bolghan “Jungxu'a milliti” bir dane chong anargha, uning ichidiki anar daniliri xitay bolmighan milletlerge wekillik qilatti. Halbuki, bundaq oxshitishning ich yüzige diqqet qilinsa, chong anarning peqetla xitay millitige wekillik qilidighanliqi éniq idi. Chünki bu “Chong anar” ning sirtqi qizil yüzi peqetla xitay tili, xitay medeniyiti, xitay kimliki bilen boyalghan bolup, anarning sirtidiki mustehkem posti bolmay turup anar danilirining mewjutluqini tesewwur qilghili bolmaytti. Démek, bügün Uyghurlar hayat qélish üchün, anar posti ichige ornashqan sansizlighan “Anar daniliri” ning peqetla biri bolushi, yeni bashqa anar daniliri bilen birlikte bir pütün anarni teshkil qilghan “Jungxu'a milliti” ge singip kétishi kérek!

Mana bügün, yeni 27-séntebir xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping béyjingda ötküzülgen “Milletler ittipaqini ilgiri sürgüchilerni teqdirlesh” chong yighinida yene bu sözni tekrarlidi. Uning tekitlishiche, xitay kompartiyesi “Xitayche alahidilikke ige bolghan milletler mesilisini hel qilish yoli” ni yüz yilliq izdinishtin kéyin axiri tépip chiqqanmish؛ xitay kompartiyesi milliy zulumgha, milliy kemsitishke qarshi turup, her millet xelqining teng-barawerlik heqlirini qoghdap, ularni xitay dölitining ortaq xojayinigha aylandurghanmish؛ “Jungxu'a milliti” 5000 yilliq medeniyet tarixigha ige ulugh bir milletmish؛ “Jungxu'a milliti” terkibidiki herqaysi millet we étnik toplar öz'ara qan-qérindash bolup, ortaq medeniyetke igemish… shungimu “Jungxu'a milliti” bolup shekillinish we uyushush, hemme milletning ortaq nishani, tarixning muqerrerliki we omumiy yüzlinishimish؛ her qaysi milletlerning “Bir birige singip kétishini tézlitish, her millet xelqi arilash olturaqlishish we yashash muhitini kéngeytish, herqaysi milletlerni “Anarning danisidek bir-birige mehkem baghliwétish” kérekmish؛ qisqisi, xitay bolmighan barche milletler xitay yasap chiqqan bu gheyriy “Anar” ning ichige kirip mehkem orunlishishi, özini bu “Chong anar” ichidiki “Ajralmas dane” dep bilishi we étirap qilishi kérekmish!

Derweqe, shi jinping yaki xitay kompartiyesining xitaylarni ul qilghan “Jungxu'a milliti yaritish” pilani emeliyette xitay milletchilikining ashqun shekildiki ipadisidur. Xitay xelq jumhuriyiti qurulghanda we kommunist xitayning tunji “Asasiy qanuni” élan qilin'ghanda, “Xitay xelq jumhuriyiti köp milletlik dölet” dégen dölet xaraktéri békitilgen. Yeni xitay özini xelq'aragha “Xitay xelq jumhuriyiti 56 millettin teshkil tapqan köp milletlik dölet” dep jakarlighan. Emdilikte xitayning “Köp milletlik xitay xelq jumhuriyiti” ni inkar qilip, xitaylarni ul qilghan atalmish “Jungxu'a milliti”, yeni tek millet we tek ulus berpa qilish teshwiqati, kommunist xitayning 70 nechche yildin buyan jar sélip kelgen pütkül teshwiqatlirigha, hetta xitay asasiy qanunida békitilgen “Dölet xaraktéri” gimu tüptin xilap qilmishtur.

Derweqe, yéqinqi yillarda, bolupmu shi jinping textke chiqqandin buyan kommunist xitayning ilgiriki teshwiqat en'enisige “Ulugh güllinish” “Birlikke kélish”, “Öz'ara yughurulush” dégendek yéngi términlar qoshulup teshwiq qilinidighan boldi. Xuddi sabiq sowét ittipaqida 1950-yillardin kéyin “Ilghar orus milliti” ni ul qilghan, bashqa barliq milletler öz'ara yughurulghan “Sotsiyalistik sowét milliti” berpa qilish teshwiqati otturigha chiqqinidek, kommunist xitaymu yéqindin buyan atalmish “Jungxu'a milliti”, yeni xitaylarni ul qilghan bashqa barliq milletlerni yughurup tashlighan “Tek ulus döliti” berpa qilish teshebbusini otturigha chiqarmaqta. Buning netijiside, 2018-yili échilghan xitayning “13-Nöwetlik memliketlik xelq qurultiyi 1-yighini” da “Jungxu'a milliti ortaq kimliki” yaritish nishani xitay asasiy qanunigha resmiy kirgüzüldi.

Bu heqte xitay ijtima'iy penler akadémiyesi fondi qollighan chong tiptiki tetqiqat türi- “Millet qurulushi nuqtisidin aptonom rayonlarning nezeriyewi pirinsipliri, emeliy tejribisi we ré'al xirisliri” namliq tetqiqat témisi diqqitimizni chékidu. Bu chong türning basquchluq netijisi dep qaralghan we “Gherbiy shimal uniwérsitéti ilmiy zhurnili” 2018-yilliq 4-sanida élan qilin'ghan shyung wénjaw we wang chuké aptorluqidiki bir chong maqale, xitayning bu heqtiki qedem-basquchlirini ashkarilighan. Maqalining témisi “‛junggo milliti‚ uqumi asasiy qanun'gha kirgüzüldi” bolup, maqalida bu uqumning kélip chiqishi, qéliplashqan chüshendürülüshi we asasiy qanun'gha kirgüzülüsh sewebliri heqqide tepsiliy melumatlar bérilgen. Bolupmu maqalidiki bir abzas xitayning bu atalghuni ortaq kimlik süpitide asasiy qanun'gha kirgüzüshining keynidiki esli meqsitini éniq yorutup bergen. Maqalida mundaq déyilgen: “Töt-besh parchigha bölünüp ketken bir dölet esla algha ilgiriliyelmeydu. ‛jungxu'a milliti‚ dégen bu uqum sirtqa nisbeten milliy musteqilliq we azadliqni emelge ashurghan bolsa؛ ichki qismigha nisbeten manjularning siyasiy we tarixiy miraslirigha ortaq warisliq qilish arqiliq, her qaysi milletlerning öz aldigha musteqil bolush yolini tosti. Éniq qilip éytqanda, milletchilikning ilgharliqi shu boldiki, ikki qétimliq dunya urushidin kéyin, millet uqumi küchiyishke yüzlendi. Bundaq bolushini impériyalistlargha qarshi turush yüzlinishidin ayrip qarighili bolmaydu. Bu nuqtidin ikkinchi dunya urushidin kéyin millet dégen bu uqumning muhim bir xelq'araliq qanun uqumi süpitide dölitimizning qanunida omumyüzlük qobul qilin'ghanliqini chüshinishke bolidu. Emma manju impériyesi aghdurulushning harpisida ‛jungxu'a milliti‚ uqumining otturigha chiqishi, xitayni xelq'ara qanun sistémisidiki qarashlargha boysundurupla qalmay, belki yene xelq'arada ortaq teshebbus qiliniwatqan ‛millet uqumi‚ ghimu maslashturdi we bu uqum tedrijiy halda kishilerning qelbige singip, xelqning milliy iptixarliq, milliy ishench tuyghusini yuqiri pellige kötürdi”.

 Yuqiriqi ibarilerdin qarighanda, xitay atalmish “Jungxu'a milliti” ni xelq'ara qanunlardiki “Herqandaq milletning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi bar” dégen uqumgha tedbiqlighanliqi ashkara. Yeni Uyghur qatarliq xitay bolmighan milletlerning qandaq qarishi, némini xalishi we qandaq yolda méngishni tallishidin qet'iynezer, ulargha “Jungxu'a milliti” kimlikini singdürüsh, ularni musteqilliqtin waz kechtüridighan birdinbir yoldur. Buning üchün xitay hetta “Jungxu'a milliti” namliq bu yasalma kimlikni qanuniy asasqa ige qilghan. Bu kimlikning asasiy qanun'gha kirgüzülüshi muqerrer halda mezkur kimlikke qarshi chiqquchilarni “Jungxu'a milliti” ning ortaq düshminige aylanduridighanliqi éniq.

Derweqe, zamaniwi döletchilik qurulushida bir tarixiy özgirish yaki islahatning bolushi éniq. Bu nuqtidin Uyghurlar, tibetler, mongghullar yaki xitaydiki xitay bolmighan herqandaq milletning xitaylargha oxshashla öz milliy musteqilliqini qoghlishish heqliri bar! bu heqlerning atalmish “Jungxu'a milliti” namliq saxta kimlikke qurban qiliwétilishi qobul qilghusiz bir jinayet! chünki “Jungxu'a milliti” kimliki xitaylishishni teshebbus qilidighan nezeriye bolup, uning yadrosida xitay millitining menpe'eti hemmidin üstün turidu. Bu heqte yuqiriqi maqalidimu éniqlima bérilgen. Tarixqa qaraydighan bolsaq, 20-esirdin ilgiriki xitay tarixida héch waqit “Jungxu'a milliti” deydighan bir uqum bolghan emes. Bu uqum 1902-yili lyang chichaw teripidin otturigha qoyulghandin kéyin, bu söz taki bügün'giche peqet xitay millitining yene bir xil atilishi sheklide istémal qilinip kelgen. Bügün shi jinpingning “Jungxu'a milliti 5000 yilliq uzun tarixqa ige” déyishi sépi özidin aldamchiliqtur. Chünki bu namning peyda bolghinida emdila yüz yildin ashti, kommunist xitay téxi 6 yilning aldida, 2018-yili andin bu atalghuni asasiy qanun'gha kirgüzgen boldi.

19-Esirdin buyanqi dunya tarixigha nezer salidighan bolsaq, gherbte bash kötürgen zamaniwi dölet qurush uqumi, xelq'arada milletchilik éngining oyghinishigha asas salghanidi. Impériyalizmning chöküshi we milliy döletlerning qurulushimu del bu waqitlardin bashlap otturigha chiqqan. Gerche bu jeryanda nurghun milletler öz milliy musteqilliqini qoligha alghan bolsimu, emma Uyghur qatarliq bir qisim milletlerge nisbeten milliy musteqilliq türlük mushkülatlargha liq tolghan bir uzun we müshkül seperge aylinip qaldi. Bundaq bolushimu del xitayning öz milliy kimliki bolghan xitay milliti (xenzu) ning ornigha “Junggoluq” yaki “Jungxu'a milliti” (Chinese Nation) kimlikini qollinishi, xelq'aralashturushi we bu arqiliq özini dunya tarixida CHINA dep atalghan jughrapiyelik rayonlarning qanunluq warisigha aylanduruwélishi üchün idi.

Shunisi éniqki, Uyghurlar ezeldin “Jungxu'a milliti” (Chinese nation) dégen kimlik uqumini qobul qilghan emes, shundaqla tarixta meyli til, medeniyet, étnik kélip chiqish we pisxik alahidilik jehettin atalmish “Jungxu'a milliti” ge baghlan'ghan emes. Uyghurlarning nezeride, “Jungxu'a milliti” dégenlik “Xitay” dégenliktur. Uyghur kimlikining shekillinish tarixi aran yüz yilliq tarixqa ige atalmish “Jungxu'a milliti” kimlik uqumidin köp uzun tarixqa igidur. Shundaqken, Uyghur xelqi atalmish “Jungxu'a milliti” dégen bu yat kimlikni qandaqmu özige taj qilalisun? xuddi 1933-yili sherqiy türkistan istiqlal jem'iyiti teripidin qeshqerde neshr qilin'ghan “Istiqlal” mejmu'eside éniq déyilginidek, “Sherqiy türkistan xelqige xitaylarning özimu hem sözimu kérek emes!”

Shuni tekitlesh kérekki, millet kimliki shu milletni shekillendürgen makan we tupraqqa baghlan'ghan kimliktur. Herqandaq bir milletning shekillinishi we tereqqiy qilishi melum bir tupraqqa hemde jughrapiyelik medeniyetke baghlan'ghan bolidu. Tupraqsiz millet shekillinelmiginidek, milletsiz tupraqning tarixiy izlirimu bolmaydu. Millet kimlikidin waz kéchish, öz tarixidin we zéminidin waz kéchish démektur. Uyghurlar özining nechche ming yilliq shanliq tarixida shekillendürgen Uyghur dégen bu shanliq kimlikidin esla waz kechmeydu. Chünki bu kimlik Uyghurlarning zémin heqqige shahit bolghan, hörlük arzulirining ré'alliqqa aylinish yolidiki bir mesh'eldur!

[Mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.