Уйғурлар мәвҗутлуқ үчүн “шәхсийәтчи” ликкә моһтаҗ

Қутуплашқан вә риқабәткә толған бүгүнки дуняда уйғурларниң мәвҗутлуқиму, қутуплардики күч вә мәнпәәт билән чәмбәрчас бағланди. Бу вәҗидин уйғурларму хәлқарада қоллаш вә чәткә қеқиштин ибарәт пәрқлиқ муамилигә дуч кәлди. Ирқий қирғинчилиққа учраватқан бир хәлқ болуш нуқтисидин уйғурлар дуня инсан һәқлири баянатнамисигә имза қойған барлиқ дөләтләрниң қоллишиға еришиши керәк иди. Әмма уйғурларни қоллайдиғанлар пәқәт америка башчилиқидики ғәрб демократик түзүлмисидики дөләтләр болуп, әксичә уйғурлар өзиниң миллий вә диний қериндашлири тәрипидин чәткә қеқилди. Гәрчә нурғун уйғурлар бу мәсилисини, мусулман дөләтләрниң түзүлмисидики мәсилә дәп қарап, тоғра чүшинишкә тиришип келиватқан болсиму, лекин бу мәсилиниң күндин-күнгә уйғур ирқий қирғинчилиқиниң хәлқара қанунлар бойичә һәл қилинишиға тосқун болуши уйғурларни бу мәсилә һәққидә җиддий ойлинишқа мәҗбур қилди.

16-Өктәбир әнглийә “муһапизәтчиләр гезити” торида елан қилинған бир мақалидә, 14-өктәбирдә “шинхуа агентлиқи” мухбириниң пәләстин миллий азадлиқ тәшкилати фатахниң юқири дәриҗилик бир рәһбири билән елип берилған сөһбити тема қилинған. “фатах рәһбири шинҗаңниң реаллиқи, ғәрбниң хитайни қарилишиниң хата болғанлиқини испатлиди, деди” мавзулуқ бу мақалидә, пәләстин фатах инқилаби комитетиниң әзаси бассам закарнеһ (Bassam Zakarneh) ниң уйғурлар һәққидики баянлири оттуриға қоюлған.

Бассам закарнеһ (Bassam Zakarneh) уйғур елидә көргәнлири һәққидә мундақ дегән: “милләтләр арисидики инақлиқ вә өз ара һөрмәт интайин мукәммәл икән. Ғәрб дөләтлири барлиқ пурсәтләрдин пайдилинип, хитайниң тәрәққиятини тосушқа урунуватиду. Биз һәр қетим бу йәргә кәлгинимиздә, хитайниң һәммә саһәләрдә зор утуқларға еришиватқанлиқини һес қилимиз. Хитай һөкүмити һәр қандақ динни толуқ қоллайдикән вә ярдәм қилидикән. Хитай өз хәлқиниң күчигә тайинип террорлуққа зәрбә бериветипту…” , хитайниң уйғурлар үстидики ирқий қирғинчилиқ сиясәтлирини қоллаш вә махташ, бассам закарнеһ яки пәләстин рәһбәрлириниң тунҗи қетимлиқ иши әмәс әлвәттә. Бассам закарнеһ бу йил 3-айда сүрийә, мисир, ливан, ирақ, әрмәнийә, ийорданийә вә тунис қатарлиқ дөләтләрниң юқири дәриҗилик дипломатлирини елип хитайға зиярәткә кәлгәндиму, охшашла хитайниң уйғурлар үстидики ирқий қирғинчилиқ сиясәтлирини қоллайдиғанлиқини билдүргәниди. Өткән йили өктәбирдә пәләстин рәһбири мәһмуд аббас бейҗиңға зиярәткә кәлгәндиму, ши җинпиңға уйғурлар мәсилиси һәққидә өзиниң хитайни “террорчи, бөлгүнчи вә ашқунлардин ибарәт үч хил күчләр билән күрәш қиливатиду” дәп қарайдиғанлиқини Билдүрүп, хәлқарада зор ғулғула қозғиғаниди. Өткән йили март ейиниң бешида, хитай йәнә ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң әрәб бирләшмә хәлипиликиниң пайтәхти әбу зәбидә өткүзгән йиғиниға 10 нәччә хитай дипломатини әвәтип, уларниң уйғур мәсилисидә өзигә қарши баянат елан қелишиниң алдини алмақчи болди. Буниң нәтиҗисидә 57 дөләттин тәркиб тапқан ислам һәмкарлиқ тәшкилати икки күнлүк йиғинидин кейин, өзиниң уйғур мәсилисидә хитайға болған наразилиқини билдүрүшниң орниға, хитай һөкүмитини “мусулман пуқралириға яхши қараватиду” дәп мәдһийәлиди.

Әсләп бақидиған болсақ, 2022-йили бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий комиссари мишел бачилет вәзиписидин истепа беридиған ахирқи минутларда уйғурлар һәққидики б д т доклатини елан қилип, хитайниң уйғур елидики бастуруш сиясәтлирини инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкинлики билән тәнқидлигәниди. Әмма асия вә оттура шәрқтики мусулманлар әйни чағда мәзкур доклатқа коллектип сүкүт қилди. Доклат елан қилинип бир ай өткәндин кейин болса, Пакистан башчилиқидики 70 дөләт б д т хәвпсизлик кеңишидә бирләшмә баянат елан Қилип, һәрқайси дөләтләрниң хитайниң ички ишиға арилишишни тохтитишини тәләп қилди. 2022-Йили 6-өктәбир б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң келәр қетимлиқ йиғинида уйғурлар һәққидики кишилик һоқуқ доклатини муназирә қилиш һәққидики тәклипи рәт қилинди. Чүнки мәзкур тәклип һәққидики беләт ташлашқа африқидики икки дөләт аваз бериштин ваз кечип, бирла дөләт йәни сомали дөлити қоллаш авази бәргәндин башқа, қалған дөләтләр бу тәклипни рәт қилип, хитайни қоллиғаниди. Һәйран қаларлиқи, бу дөләтләр б д т да һәр вақит дуняниң һәрқайси җайлиридики мусулманлар учриған тәңсизликләр үчүн аваз чиқирип кәлгәниди.

Нөвәттә хитайни җан җәһли билән қоллаватқан ашу мусулман әлләр, тарихта худди уйғурларға охшашла башқиларниң мустәмликиси астидики азаблиқ тарихларни баштин кәчүргән. Улар әслидә мустәмликигә чүшүп қалған бир милләтниң қандақ қисмәткә дучар болидиғанлиқини яхши билгәндикин, уйғурларни техиму чоңқур чүшинәлиши керәк әмәсмиди? һәтта мустәқиллиқ үчүн күрәш қиливатқан пәләстинликләрниң уйғурларға һесдашлиқ қилмастин, ирқий қирғинчилиқ җинайити садир қиливатқан хитайни қоллиши күлкилик әмәсму? һәқиқәтниң һәр ким үчүн аччиқ вә қобул қилғусиз икәнлики ениқ. Йәни, ирқий қирғинчилиқни баштин кәчүрүватқан уйғурларниң түрк милләтдашлири вә мусулман диндашлириниң қоллиши һәм ярдимигә еришәлмәслики һәқиқәтән қобул қилғусиз бир һәқиқәт. Мәйли уйғурлар реаллиқни қобул қилалисун яки қилалмисун, алди билән бу реаллиқниң арқа көрүнүши һәққидә издинип көрүши толиму зөрүр.

Хитайниң йиллардин буян оттура шәрқ мусулман дунясида ойнаватқан ролидин қариғанда, хитай өзини пәләстинниң, һәтта пүткүл әрәб дунясиниң әң ишәнчлик дости сүпитидә көрситишкә тиришип келиватқанлиқи ениқ. Буни биз хитайниң оттура шәрқтики сиясий тәсирини күчәйтишкә башлиғанлиқидин, хамас билән фатахни, иран билән сәудийни яраштурушқа урунушлиридин көрүп йетәләймиз. Оттура шәрқ яки мусулман әллириму хитайниң бу “достанилиқи” ға хитайни хәлқарада ялғуз қоймаслиқ билән җаваб қайтуруп кәлди. Оттура шәрқ әллириниң хитайға тутқан бу муамилисини чүшинишкә тоғра кәлсә, уни пәқәт мәнпәәт мунасивитигә бағлаш әң мувапиқ. Чүнки уйғур ирқий қирғинчилиқи хәлқараға ашкариланғандин буян, уйғур елидә давам қиливатқан лагер түзүми вә башқа зулумлар һәққидә шунчә көп йетәрлик мәлуматлар топланған туруқлуқ мәйли әрәб, оттура асия яки шәрқий җәнубий асия дөләтлиридин һечбиридә хитайни һәқиқий түрдә әйибләйдиған бир позитсийә яки баянат оттуриға чиққини йоқ. Бу нуқтидин, мәзкур дөләтләрниң хитайни қоллишидики сәвәбниң мәнпәәт болғанлиқини кесип ейталаймиз. Болупму оттура шәрқ әллириниң хитайни қоллиши нәтиҗисидә, б д т уйғурларниң кишилик һоқуқ мәсилисидә музакирә елип беришқа амалсиз қеливатиду. Бу вәҗидин уйғур ирқий қирғинчилиқиниң бирләшкән дөләт тәшкилати вә хәлқара қанунлар арқилиқ һәл қилиниш йоллири тосулди.

Әмәлийәттә, бәзи дөләтләрниң хитайниң ‛бир бәлбағ бир йол‚ пиланиға аваз қошуп, қәрзигә боғулуп қалғанлиқиму, уларниң хитайни қоллашқа мәҗбурлинишидики амилларниң бири һесаблиниду. Техиму муһими, мусулманлар дунясида хитайни америка башчилиқидики ғәрб дунясиға тақабил туралайдиған бирдинбир күч дәп қараш асасән омумлашқанлиқи муһим сәвәбләрниң биридур. Йәни, америка вә ғәрб дунясиға болған ортақ өчмәнлик вә дүшмәнлик туйғуси, оттура шәрқ мусулманлири билән хитай арисидики “достлуқ” ниң чоңқурлуқиға сәвәб болған дейишкә болиду.

Дәрвәқә, уйғур ирқий қирғинчилиқида дуня мусулманлириниң өз мәнпәәтини диний вә миллий қериндашлиқниң үстигә қойғинидәк реализмлиқ позитсийәси, уйғурларниң өзини қаттиқ бир силкиветишигә сәвәб болди. Демәк, мәнпәәткә тоғра кәлгәндә, һәтта өз қан-қериндашлиридинму ваз кечиш, һәтта қоралниң учини өз қериндашлириға қаритиш, мәнпәәтниң һәммидин үстүн икәнликиниң әң күчлүк дәлилидур. Әксичә болғанда, иран билән ирақ, хамас билән фатах арисида йилларчә давам қилған қанлиқ җәңләр әсла йүз бәрмигән болатти. Өзиниң миллий қериндашлири болған уйғурларғила әмәс, бәлки өзидин болған қазақ, қирғиз, өзбек қатарлиқ қериндашлириға зиянкәшлик қиливатқан хитай билән дост болушму, оттура асия дөләтлириниң мәнпәәтни, миллий вә диний қериндашлиқниң үстигә қойғанлиқидин әмәсму?

Уйғурлар дуч кәлгән бу реаллиқ кишиләргә “һәр ким өзини ойлимиса йәр ютиду” дәйдиған бир сөзни әслитиду. Гәрчә бу сөз кишиләрниң өз шәхсийәтчиликини йошуруш үчүн сәвәб көрсәткәндәк тәсир бәрсиму, лекин мәвҗутлуқ киризисиға чүшүп қалған уйғурлар үчүн ейтқанда, өз мәнпәәтини һәмминиң үстигә қоюш, ирқий қирғинчилиқтин аман қелиштики бирдинбир йолға айланғанлиқи ениқ. Йәни, уйғурлар өз қериндашлири вә диндашлири тәрипидин ташливетилгән бүгүнкидәк бир күндә, өзини ойлайдиған шәхсийәтчигә айлиниш, йоқилип кәтмәсликниң бирдинбир шәрти болуши мумкин.

[Әскәртиш: мәзкур обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]