Uyghurlar mewjutluq üchün “Shexsiyetchi” likke mohtaj

Amistérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.10.18
lager-yepiq-terbiyelesh-sim-tusuq.jpg Lop nahiyesidiki 4-yighiwélish lagéridiki tutqunlar siyasiy öginishte. 2017-Yili mart, xoten.
bitterwinter.org

Qutuplashqan we riqabetke tolghan bügünki dunyada Uyghurlarning mewjutluqimu, qutuplardiki küch we menpe'et bilen chemberchas baghlandi. Bu wejidin Uyghurlarmu xelq'arada qollash we chetke qéqishtin ibaret perqliq mu'amilige duch keldi. Irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan bir xelq bolush nuqtisidin Uyghurlar dunya insan heqliri bayanatnamisige imza qoyghan barliq döletlerning qollishigha érishishi kérek idi. Emma Uyghurlarni qollaydighanlar peqet amérika bashchiliqidiki gherb démokratik tüzülmisidiki döletler bolup, eksiche Uyghurlar özining milliy we diniy qérindashliri teripidin chetke qéqildi. Gerche nurghun Uyghurlar bu mesilisini, musulman döletlerning tüzülmisidiki mesile dep qarap, toghra chüshinishke tiriship kéliwatqan bolsimu, lékin bu mesilining kündin-kün'ge Uyghur irqiy qirghinchiliqining xelq'ara qanunlar boyiche hel qilinishigha tosqun bolushi Uyghurlarni bu mesile heqqide jiddiy oylinishqa mejbur qildi.

16-Öktebir en'gliye “Muhapizetchiler géziti” torida élan qilin'ghan bir maqalide, 14-öktebirde “Shinxu'a agéntliqi” muxbirining pelestin milliy azadliq teshkilati fataxning yuqiri derijilik bir rehbiri bilen élip bérilghan söhbiti téma qilin'ghan. “Fatax rehbiri shinjangning ré'alliqi, gherbning xitayni qarilishining xata bolghanliqini ispatlidi, dédi” mawzuluq bu maqalide, pelestin fatax inqilabi komitétining ezasi bassam zakarnéh (Bassam Zakarneh) ning Uyghurlar heqqidiki bayanliri otturigha qoyulghan.

Bassam zakarnéh (Bassam Zakarneh) Uyghur élide körgenliri heqqide mundaq dégen: “Milletler arisidiki inaqliq we öz ara hörmet intayin mukemmel iken. Gherb döletliri barliq pursetlerdin paydilinip, xitayning tereqqiyatini tosushqa urunuwatidu. Biz her qétim bu yerge kelginimizde, xitayning hemme sahelerde zor utuqlargha érishiwatqanliqini hés qilimiz. Xitay hökümiti her qandaq dinni toluq qollaydiken we yardem qilidiken. Xitay öz xelqining küchige tayinip térrorluqqa zerbe bériwétiptu…” , xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq siyasetlirini qollash we maxtash, bassam zakarnéh yaki pelestin rehberlirining tunji qétimliq ishi emes elwette. Bassam zakarnéh bu yil 3-ayda süriye, misir, liwan, iraq, ermeniye, iyordaniye we tunis qatarliq döletlerning yuqiri derijilik diplomatlirini élip xitaygha ziyaretke kelgendimu, oxshashla xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq siyasetlirini qollaydighanliqini bildürgenidi. Ötken yili öktebirde pelestin rehbiri mehmud abbas béyjinggha ziyaretke kelgendimu, shi jinpinggha Uyghurlar mesilisi heqqide özining xitayni “Térrorchi, bölgünchi we ashqunlardin ibaret üch xil küchler bilen küresh qiliwatidu” dep qaraydighanliqini Bildürüp, xelq'arada zor ghulghula qozghighanidi. Ötken yili mart éyining béshida, xitay yene islam hemkarliq teshkilatining ereb birleshme xelipilikining paytexti ebu zebide ötküzgen yighinigha 10 nechche xitay diplomatini ewetip, ularning Uyghur mesiliside özige qarshi bayanat élan qélishining aldini almaqchi boldi. Buning netijiside 57 dölettin terkib tapqan islam hemkarliq teshkilati ikki künlük yighinidin kéyin, özining Uyghur mesiliside xitaygha bolghan naraziliqini bildürüshning ornigha, xitay hökümitini “Musulman puqralirigha yaxshi qarawatidu” dep medhiyelidi.

Eslep baqidighan bolsaq, 2022-yili birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari mishél bachilét wezipisidin istépa béridighan axirqi minutlarda Uyghurlar heqqidiki b d t doklatini élan qilip, xitayning Uyghur élidiki basturush siyasetlirini insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkinliki bilen tenqidligenidi. Emma asiya we ottura sherqtiki musulmanlar eyni chaghda mezkur doklatqa kolléktip süküt qildi. Doklat élan qilinip bir ay ötkendin kéyin bolsa, Pakistan bashchiliqidiki 70 dölet b d t xewpsizlik kéngishide birleshme bayanat élan Qilip, herqaysi döletlerning xitayning ichki ishigha arilishishni toxtitishini telep qildi. 2022-Yili 6-öktebir b d t kishilik hoquq kéngishining kéler qétimliq yighinida Uyghurlar heqqidiki kishilik hoquq doklatini munazire qilish heqqidiki teklipi ret qilindi. Chünki mezkur teklip heqqidiki bélet tashlashqa afriqidiki ikki dölet awaz bérishtin waz kéchip, birla dölet yeni somali döliti qollash awazi bergendin bashqa, qalghan döletler bu teklipni ret qilip, xitayni qollighanidi. Heyran qalarliqi, bu döletler b d t da her waqit dunyaning herqaysi jayliridiki musulmanlar uchrighan tengsizlikler üchün awaz chiqirip kelgenidi.

Nöwette xitayni jan jehli bilen qollawatqan ashu musulman eller, tarixta xuddi Uyghurlargha oxshashla bashqilarning mustemlikisi astidiki azabliq tarixlarni bashtin kechürgen. Ular eslide mustemlikige chüshüp qalghan bir milletning qandaq qismetke duchar bolidighanliqini yaxshi bilgendikin, Uyghurlarni téximu chongqur chüshinelishi kérek emesmidi? hetta musteqilliq üchün küresh qiliwatqan pelestinliklerning Uyghurlargha hésdashliq qilmastin, irqiy qirghinchiliq jinayiti sadir qiliwatqan xitayni qollishi külkilik emesmu? heqiqetning her kim üchün achchiq we qobul qilghusiz ikenliki éniq. Yeni, irqiy qirghinchiliqni bashtin kechürüwatqan Uyghurlarning türk milletdashliri we musulman dindashlirining qollishi hem yardimige érishelmesliki heqiqeten qobul qilghusiz bir heqiqet. Meyli Uyghurlar ré'alliqni qobul qilalisun yaki qilalmisun, aldi bilen bu ré'alliqning arqa körünüshi heqqide izdinip körüshi tolimu zörür.

Xitayning yillardin buyan ottura sherq musulman dunyasida oynawatqan rolidin qarighanda, xitay özini pelestinning, hetta pütkül ereb dunyasining eng ishenchlik dosti süpitide körsitishke tiriship kéliwatqanliqi éniq. Buni biz xitayning ottura sherqtiki siyasiy tesirini kücheytishke bashlighanliqidin, xamas bilen fataxni, iran bilen se'udiyni yarashturushqa urunushliridin körüp yételeymiz. Ottura sherq yaki musulman ellirimu xitayning bu “Dostaniliqi” gha xitayni xelq'arada yalghuz qoymasliq bilen jawab qayturup keldi. Ottura sherq ellirining xitaygha tutqan bu mu'amilisini chüshinishke toghra kelse, uni peqet menpe'et munasiwitige baghlash eng muwapiq. Chünki Uyghur irqiy qirghinchiliqi xelq'aragha ashkarilan'ghandin buyan, Uyghur élide dawam qiliwatqan lagér tüzümi we bashqa zulumlar heqqide shunche köp yéterlik melumatlar toplan'ghan turuqluq meyli ereb, ottura asiya yaki sherqiy jenubiy asiya döletliridin héchbiride xitayni heqiqiy türde eyibleydighan bir pozitsiye yaki bayanat otturigha chiqqini yoq. Bu nuqtidin, mezkur döletlerning xitayni qollishidiki sewebning menpe'et bolghanliqini késip éytalaymiz. Bolupmu ottura sherq ellirining xitayni qollishi netijiside, b d t Uyghurlarning kishilik hoquq mesiliside muzakire élip bérishqa amalsiz qéliwatidu. Bu wejidin Uyghur irqiy qirghinchiliqining birleshken dölet teshkilati we xelq'ara qanunlar arqiliq hel qilinish yolliri tosuldi.

Emeliyette, bezi döletlerning xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ pilanigha awaz qoshup, qerzige boghulup qalghanliqimu, ularning xitayni qollashqa mejburlinishidiki amillarning biri hésablinidu. Téximu muhimi, musulmanlar dunyasida xitayni amérika bashchiliqidiki gherb dunyasigha taqabil turalaydighan birdinbir küch dep qarash asasen omumlashqanliqi muhim seweblerning biridur. Yeni, amérika we gherb dunyasigha bolghan ortaq öchmenlik we düshmenlik tuyghusi, ottura sherq musulmanliri bilen xitay arisidiki “Dostluq” ning chongqurluqigha seweb bolghan déyishke bolidu.

Derweqe, Uyghur irqiy qirghinchiliqida dunya musulmanlirining öz menpe'etini diniy we milliy qérindashliqning üstige qoyghinidek ré'alizmliq pozitsiyesi, Uyghurlarning özini qattiq bir silkiwétishige seweb boldi. Démek, menpe'etke toghra kelgende, hetta öz qan-qérindashliridinmu waz kéchish, hetta qoralning uchini öz qérindashlirigha qaritish, menpe'etning hemmidin üstün ikenlikining eng küchlük delilidur. Eksiche bolghanda, iran bilen iraq, xamas bilen fatax arisida yillarche dawam qilghan qanliq jengler esla yüz bermigen bolatti. Özining milliy qérindashliri bolghan Uyghurlarghila emes, belki özidin bolghan qazaq, qirghiz, özbék qatarliq qérindashlirigha ziyankeshlik qiliwatqan xitay bilen dost bolushmu, ottura asiya döletlirining menpe'etni, milliy we diniy qérindashliqning üstige qoyghanliqidin emesmu?

Uyghurlar duch kelgen bu ré'alliq kishilerge “Her kim özini oylimisa yer yutidu” deydighan bir sözni eslitidu. Gerche bu söz kishilerning öz shexsiyetchilikini yoshurush üchün seweb körsetkendek tesir bersimu, lékin mewjutluq kirizisigha chüshüp qalghan Uyghurlar üchün éytqanda, öz menpe'etini hemmining üstige qoyush, irqiy qirghinchiliqtin aman qélishtiki birdinbir yolgha aylan'ghanliqi éniq. Yeni, Uyghurlar öz qérindashliri we dindashliri teripidin tashliwétilgen bügünkidek bir künde, özini oylaydighan shexsiyetchige aylinish, yoqilip ketmeslikning birdinbir sherti bolushi mumkin.

[Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.