Уйғурлар муһаҗирәттә өзини сақлап қалаламду (2)

Норвегийәдә ечилған ана тил курсида ана тил өгиниватқан балилар. 2007-Йил 26-ноябир. Осло, норвегийә.

Муһаҗирәттә яшаватқан уйғур зиялийлар билән “уйғурлар муһаҗирәттә өзини сақлап қалаламду” дегән темида өткүзгән сөһбәтләр вә зиярәтләр җәрянида көплигән қиммәтлик пикирләр вә үлгилик кишиләрдин хәвәрдар болдуқ. Бу җәрянда муһаҗирәттә уйғурларниң кимликини сақлап қелишта түрлүк имканларға игә икәнлики, чәтәлләрдә туғулупму шәхс сүпитидә уйғур болуп яшаш, утуқ қазиништин башқа йәнә уйғурға хизмәт қилишниң мумкинлики тирик дәлилләр билән оттуриға чиқти.

Зиярәт қилинғучиларниң қаришичә, уйғурлардики аилини муқәддәс билиш қариши, мәшрәп вә нахша-уссул мәдәнийити шундақла күчлүк җамаәтчилик еңи чәтәлләрдә мәвҗутлуқни сақлап қелишта наһайити муһим рол ойнайдикән. юқириқи амилларниң уйғурлуқни сақлап қелиштики әһмийитини тәкитлигән доктор пәрһат тәңритағли, буниңға өз аилисини мисал қилип көрсәтти. Униң қизи гүлдияр тәңритағли түркийәдә чоң болған болсиму ана тилини пухта игилигән болуп, уйғурчә ахбаратларға ана тилида бималал сөһбәт баян қилалайдикән. У австрийәдә сәккиз йил музика кәспидә оқуш җәрянида уйғур мәдәнийити вә сәнитини явропада тонуштурғандин башқа түркийәгә қайтип кәлгәндин кейинму бу хизмәтни давам қилмақта икән. 

Норвегийәдә яшайдиған уйғур зиялийси сәйид әхмәт әпәнди аилиләрдики ана тил тәрбийисидә орун, вақит вә усулларниң тоғра таллиниши керәкликини тәкитлиди. Униңчә, балиларни ана тилда тәрбийиләйдиған орун аилә, ана тил курси, мәшрәп вә уйғурларниң түрлүк сиясий, иҗтимаий паалийәтлири икән. Ана тил тәрбийисидики һалқилиқ вақит болса бала туғулуп 13 яшқичә болған арилиқта һәр даим уйғурчә сөзләшкә көндүрүш икән. Илмий усул болса балиларға китаб оқуп бериш, оқутуп аңлаш, улар билән тохтимай параңлишип сирдаш болуш икән. Ата-аниларниң уйғурлар һәққидики билими қанчә мол, муһәббити қанчә чоңқур болса, уйғур вәзийитигә көңүл бөлүштә қанчә сәмимий болса, уйғурларниң паалийәтлиригә қанчә пидакар болса балиларниң ғурури күчлүк, тили бай, уйғурлуқ сөйгүси қайнақ болидикән.

Доктор пәрһат тәңритағли әпәнди чәтәлләрдә чоң болған иккинчи әвлад уйғурларни үч түркүмгә айрип қарайдикән. Униңчә, бир түркүм кишиләр гәрчә уйғур елида туғулмиған болсиму, әмма уйғур тилини мукәммәл игилигән вә уйғурлар үчүн пидакарлиқ көрсәткән. Иккинчи бир түркүм кишиләр гәрчә уйғур тилини толуқ билмисиму, әмма уларниң уйғурлуқ сөйгүси күчлүк болған. Үчинчи түркүми өзи яшаватқан дөләткә сиңип кәткәнләр икән. 

Зиярәт давамида йәнә муһаҗирәттики уйғур зиялийларниң мундақ қарашлириға шаһит болдуқ. Уларчә, муһаҗирәттики уйғурлар уйғур елида өз тилидики маарипниң чәклинишигә ана тилдики оқутушни күчәйтиш арқилиқ, мәдәнийәт сәнитиниң өзгәртилиш хәвпигә сақлап қелиш арқилиқ, миллий мәвҗутлуқи тәһдиткә учраш хәвпигә җамаәтләрни бәрпа қилип түрлүк шәкилләр билән уйғурларниң һәр қайси әлләрдики мәвҗутлуқини ипадиләш вә күчләндүрүш арқилиқ тақабил туруши керәк икән. Бу чәтәлдики уйғурларниң кимликини сақлашниң усуллири болуп һесаблинидикән. Бу һәрикәтләр уйғур диярида хәвп ичидә қалған уйғурларға тәсәлли, үмид вә җасарәт бәхш етидикән.