Uyghurlarni mejburiy toylashturushning yéngi usuli: “Shinjangliq elchi güli”

Ötken bir qanche yilda xitayning xénen ölkisi keyféng shehiride “Elchi wang momay” ning neq meydan “Elchiliki” ge da'ir xewerler xitay uchur wastilirida bir mezgil qiziq nuqta bolghanidi. Wang momayning elchilik usuli bolsa, neq meydanda boytaq qiz yaki oghullargha “Layiq tépip, bash qoshturup” bolup, nurghun kishilerni özige jelp qilghan. Wang momay bu xil usul bilen téz sür'ette tor cholpinigha aylinipla qalmay, nahayiti köp iqtisadiy qimmet yaratqan. Lékin xitaydek xelqning toplishishidin da'im xeter hés qilidighan, kishilerning topliship heriket qilishini chekleydighan hakimiyet üchün, wang momaydek birining peyda bolushi we tosqunluqqa uchrimasliqi tebi'iy halda kishilerning diqqitini qozghighan. Bu wejidin wang momay heqqide yaxshi-yaman türlük qiyaslar otturigha chiqqan. Nurghun kishiler bu hadisisini xitayning iqtisadidiki chékinish seweblik otturigha chiqiwatqan öylinishni xalimaydighanlarning köpiyishini tizginlesh bilen baghlighan. Qiziq yéri, yéqindin buyan Uyghur élidimu atalmish “Shinjangliq elchi güli” nam qollan'ghan bir Uyghur ayal, keyféngliq wang momayning elchilik uslubida “Layiq tonushturush” bilen tor cholpinigha aylan'ghan. 11-Noyabir xitay bashqurushidiki “Shinxu'a tori” mu “Gülining shinjangliqlargha elchilik qilishi” témisida sinliq xewerni tarqatqan. Mezkur sin körünüshide, zöhregül ömer isimlik bu Uyghur ayalning atalmish “Shinjangliq elchi güli” namidiki elchilik pa'aliyiti tonushturulghan. Yeni, bu ayalning sehnisige layiq izdep chiqqan qiz yaki oghullarning qoligha keshtilen'gen gül topche tutquzulup, töwendiki tamashibinlar arisidin özi yaqturghan birige étish arqiliq layiqini tallash, bu elchiliknik asasliq shekli bolghan. Zöhregül ömer isimlik bu ayal uchisigha xitay pasonida tikilgen etles könglek kiyiwalghan bolup, pirogrammigha pütünley xitayche riyasetchilik qilghan. Uning teleppuzi xitaylarningkidin perqlenmeydighan bolup, qaysi organ teripidin, qandaq shekilde “Keyféngliq wang momayning elchilikini shinjangda tereqqiy qildurush” qa righbetlendürülgenliki we qollashqa érishkenliki heqqide héchqandaq uchur bérilmigen. Lékin “Shinjangliq elchi güli” heqqide xitay uchur wasitiliridin nurghun melumatlargha érisheleymiz. Misalgha alsaq, “Xitay kündilik géziti” ning bu yil apréldiki bir sanida “Shinjangliq elchi güli” heqqide ziyaret xatirisi bérilgen. Bu ziyaret xatiriside zöhregül isimlik bu Uyghur ayalning bulaqtagh rayonluq ahaliler komitétining kadiri ikenliki, xizmet jeryanida boytaq qiz-yigitlerning köplükini hés qilip, “Shinjangliq elchi güli” bolup, ulargha yardem qilmaqchi bolghanliqi déyilgen. Mezkur uchurda “Shinjangliq elchi güli” pa'aliyitining ürümchi shehiri bulaqtagh rayoni baghchisida heptide bir qétim élip bérilidighanliqi, zöhregülning hazirgha qeder 100 din artuq boytaq qiz-yigitlerning qoshulushigha yardem qilghanliqi tonushturulghan. Uningdin bashqa, bu pa'aliyetni bulaqtagh rayonluq teshwiqat bölümining, xitay merkiziy komitéti teshwiqat bölümi we medeniyet ishxanisining “Örp-adetni özgertishni ilgiri sürüsh, nikah we tughuttiki yéngi yüzlinishni teshebbus qilish” teshebbusini emeliyleshtürüsh üchün orunlashturulghanliqi bayan qilin'ghan. Bu “Elchilik pirogrammisi” da diqqetni tartidighan muhim bir nuqta shuki, pirogrammigha qatnishidighanlarning milliti, jinsi, shara'iti qatarliqlargha héchqandaq cheklime qoyulmighan. Peqet boytaq bolsila, kim bolushidin qet'iynezer bu pirogrammigha qatnishish salahiyitige ige. Bu heqtiki uchurdimu, her millet yashliri bu pirogrammida jem bolup, yüzturane körüshüsh we pikirlishish imkanigha érishidighanliqi, bu arqiliq öz ara arilishish, yughurulush arqiliq birge yashashni ishqa ashurghili bolidighanliqi körsitilgen. Yeni bu yerdiki öz ara yughurulush atalghusining özila, “Shinjangliq elchi güli” pirogrammisining Uyghurlarni assimilyatsiye qilish üchün layihelen'genlikidek mahiyitini körsitip turuptu.

Derweqe, Uyghurlarning lagérlargha qamalghanliqi ashkarilan'ghan 2017-yilidin buyan, xitay radikal bir shekilde Uyghurlarning topliship yashash, pa'aliyet qilish adetlirini pütünley özgertishke bashlighanliqi ayan. Uyghur nopusi eng köp we zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur élide, Uyghurlarning öyliri keng kölemde chéqiwétilip, bashqa jaylargha köchürülüshtek ehwallar del bu wejidin kélip chiqiwatqanliqi melum. Bundaq shara'itta birer Uyghurning öz aldigha jama'et toplap, birer pa'aliyetlerni otturigha chiqiralishi esla mumkin emes. Shunga bu yerde xitay gerche mezkur pa'aliyetning orunlashturulushi zöhregülning teshebbusidin bolghanliqini gewdilendürmekchi bolsimu, lékin xewerning keynidiki mezmunlar ishning esli mahiyitini ashkarilap qoyghan. Yeni, xewerde tilgha élin'ghan “Örp-adetni özgertip, nikah we tughuttiki yéngi yüzlinishni ilgiri sürüsh” dégenlikning özidinla, mezkur pa'aliyetning xitay hökümiti teripidin meqsetlik we pilanliq shekilde élip bériliwatqan pa'aliyet bolghanliqini körüwélish mumkin.

Qaraydighan bolsaq, Uyghurlar bilen xitaylarning öz ara toylishish nisbitining hetta 2010-yilidiki xitayning 6-qétimliq memliketlik nopus tekshürüsh istatistikisidimu, xitay boyiche eng töwen nisbette turidighanliqi körimiz. Emma 2018-yilidin buyan, xitaydin tarqitiliwatqan türlük uchurlardin, Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbitining téz sür'ette éshishqa bashlighanliqimu héchkim inkar qilalmaydighan bir heqiqettur. Gerche xitay Uyghurlar bilen xitaylarning toylishishidiki bu xil gheyriy normalliqni “Nikah erkinliki” bilen yoshurmaqchi bolsimu, lékin yéqinqi yillardin buyan jenubiy Uyghur élining yéza-bazarlirighiche quruluwatqan “Layiq tonushturush merkez” lirining özlüksiz köpiyishidin tartip peyda bolushighiche, bu yerde kishiler bilmeydighan nurghun binormalliqlarning barliqini körsitip turuptu. Eslep baqidighan bolsaq, hetta 2014-yili cherchen nahiyelik partkomning millet halqip toylishish toghrisidiki yéngi siyasiti xelq'arada köp diqqet qozghighan témilarning biri bolghanidi.

Cherchen nahiyesi eyni chaghda “Uyghur we xitaylar öz ara toylashqan a'ililerni mukapatlash charisi” ni élan qilghan bolup, mezkur “Chare” de nahiyelik hökümetning xitay bilen Uyghur toy qilghan a'ililerni besh yilghiche 10 ming yüen bilen mukapatlaydighanliqi, uningdin bashqa, xizmet, turalghu öy, dawalinish, balilirining oqush puli mesilisi qatarliqlarda türlük étibarlarni béridighanliqi yézilghan.

Derweqe xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasetliride, mejburiy toylashturushmu muhim rol oynawatqanliqi éniq. Emma xitay bu xildiki “Millet halqigha toylishish” ning mejburlash xaraktérini dunyaning közidin yoshurush üchün türlük oyunlarni oynashqa mejbur bolghan. Démek, sirttin qarimaqqa xushal we bextlik bir keypiyatta “Her millet xelqining erkin nikahliniwatqan” keypiyatni yaritish üchün, xitay dawamliq halda yéngi-yéngi sehnilerni ijad qilishqa mohtaj. Shunisi éniqki, “Shinjangliq elchi güli” hadisisimu, del shu yéngi sehnilerning biri bolup, xitay kompartiyesi hökümitining Uyghurlar üstide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq qilmishini yoshurushtiki bir wasite bolghanliqi ashkara. Emma mesile shuki, xitay bu xildiki yalghanchiliqlirini zadi qachan'ghiche dawam qilalaydu?

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]