Uyghurlarning kishilik hoquqi bolmay turup hörlüki emelge ashmaydu

Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.02.15
dolqun-eysa-2018-jenwe-namayish.jpg Minglighan Uyghurlar b d t bash shtabi aldida ötküzgen xitaygha qarshi keng kölemlik namayishida d u q re'isi dolqun eysa ependi nutuq sözlimekte. 2018-Yili 6-noyabir, shiwétsiye.
RFA

Muhajirettiki Uyghurlar arisida “Kishilik hoquqmu yaki musteqilliqmu? ” munazirisi izchil qiziq téma bolup keldi. Hetta yéqinda “Kishilik hoquq dewasi” din ümidsizlen'gen Uyghurlarning “Kishilik hoquq mesilisini tashliwétip, musteqilliq üchünla küresh qilish” teklipliri küchiyishke bashlidi. Beziler hetta Uyghur mesilisining irqiy qirghinchiliqtin ibaret kishilik hoquq mesilisi bolmastin, belki peqetla musteqilliq mesilisi ikenlikini otturigha qoyushqa bashlidi. Undaqta biz bügün Uyghurlar mesiliside “Kishilik hoquq dewasi” ning roli rasttinla yoqmu? kishilik hoquq bilen milliy musteqilliqning qandaq munasiwiti bar? dégen so'allar üstide mexsus toxtilimiz.

Biz Uyghur mesilisining kishilik hoquq mesilisi bilen qandaq alaqisi barliqi heqqide toxtilishtin awwal, kishilik hoquqning zadi némini körsitidighanliqi üstide izdinip köreyli.

1948-Yili “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” élan qilinip, dunya jama'iti ortaq qobul qilidighan kishilik hoquq qimmet qarishi insaniyetning ortaq qimmet qarishigha aylan'ghan. Shundaq bolupla qalmastin yene, “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” shuningdin kéyin barliqqa kelgen herqandaq xelq'ara kishilik hoquq qanunliri we bashqa qanunlarning otturigha chiqishida bash pirinsip qilin'ghan. Undaqta kishilik hoquq dégen zadi néme?

 “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” ning mezmunigha asasen kishilik hoquq déginimiz, insan'gha héchqandaq dölet, teshkilat yaki bashqilar teripidin bérilgen bolmastin, yarilishimizdin béri bizge mensup bolghan hoquqtur. Yeni, insan yarilishi bilen teng bar bolghan “Tebi'iy heqliri” kishilik hoquq dep atilidu.

Bu hoquq insan'gha yaratquchi teripidin bérilgen heq-hoquq bolghini seweb, meyli qaysi irqqa, qaysi milletke, qaysi étiqadqa, qaysi idiyege, qandaq til we yéziqqa, qaysi döletke yaki qandaq salahiyetke ige bolushidin qet'iynezer “Tebi'iy heq-hoquqlar” da barawerdur. Kishilik hoquq erkin yashash, qul qilinmasliq, zulumgha uchrimasliq, pikir we qarashlirini erkin bayan qilish, xizmet qilish, ma'arip terbiyesi élish, étiqad hoquqi qatarliq türlük hoquqlarni öz ichige alidu. Birleshken döletler teshkilatining eng chong utuqliridin birimu, del kishilik hoquq qanun tüzülmisi tüzüp chiqqanliqidur.

Gerche insanlar tughulushidin buyan barawer heqlerge ige bolsimu, emma tarixtin buyan insanlar arisida perqliq qarash, perqliq étiqad, perqliq irq, perqliq salahiyet we nurghun perqler tüpeyli tengsizlik izchil yüz bérip keldi. Shundaqla taki ikkinchi dunya urushi axirliship, dunya yéngi kün tertipke kirgüche bolghan ariliqta insanlarning yaritilishtin ige bolghan tebi'iy heq-hoquqlirini qoghdashning insanlar arisidiki türlük ziddiyetlerni hel qilishning asasi ikenlikide birlikke kélip baqmighanidi. Emma b d t qurulghandin kéyin ikki qétimliq dunya urushidin érishken qanliq ibretler türtkiside, insaniyetning tinchliqi we tereqqiyatini royapqa chiqirishning birdinbir asasi peqet insanlarning tebi'iy heq-hoquqlirini kapaletke ige qilish ikenlikide dunyadiki mutleq köp döletler ortaq qarash hasil qildi. Mana bu ortaq qarash asasida 1948-yili “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” xelq'aragha jakarlandi. Shuningdin buyanqi yetmish nechche yil mabeynide, mezkur xitabname, kishilik hoquqqa munasiwetlik barliq xelq'ara qanun we nizamlarning tüzülüshidiki bash pirinsip we asasliq amil qilindi. Birleshken döletler teshkilati arxipigha asaslan'ghanda 1945-yili birleshken döletler teshkilati qurulghan deslepki mezgilde, dunya nopusining üchtin biri mustemlike astida ikenliki xatirilen'gen. 1948-Yili “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” élan qilin'ghandin kéyin keyni-keynidin élan qilin'ghan insan heq-hoquqlirigha munasiwetlik xelq'ara qanun, nizam we kélishimlerning türtkiside, bügün'ge qeder dunyadiki 80 din artuq mustemlike astidiki milletler musteqilliqqa érishti. Bolupmu “Yerlik milletler we qebililerning hoquqi xitabnamisi (1957) ” we “Mustemlike astidiki dölet we xelqlerge musteqilliq bérish b d t 1514-nomurluq qarari (1960) ” qatarliqlar mustemlikilikni axirlashturush we yerlik xelqlerning hoquqlirini qoghdashta muhim oynidi. Hetta yéqinqi zamanda xongkong we makawning (awménning) xitaygha qayturup bérilishimu, del “Mustemlikilikni yiltizidin yoqitish herikiti” seweblik yüz berdi dep qarashqa bolidu.

Yuqiriqi emeliy misallardin shu nuqta éniq boldiki, ikkinchi dunya urushidin kéyin nurghun döletlerning musteqil bolushigha biwasite tesir körsetkini del b d t “Kishilik hoquq xitabnamisi” we bu asasta barliqqa kelgen kishilik hoquqni qoghdashqa da'ir xelq'ara qanun we nizamlardur.

Démek, birleshken döletler teshkilatining qurulushi aldi bilen insanlarning heq-hoquqlirini kapaletke ige qilishni pirinsip qilghan. Bu wejidin, insan heq-hoquqlirini qoghdash birleshken döletler teshkilatigha eza bolghan herqandaq döletning ortaq qarishi hésablinidu. Shundaq bolghanliqtin, hetta xitaymu Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqtin ibaret kishilik hoquqni depsende qilish jinayitini xelq'aradin yoshurushqa mejbur boluwatidu. Yeni xitay bu jinayitini yoshurush üchün mundaq bir qanche türlük yolni tutup keldi.

Bularning biri, “Sherqiy türkistanchilar” déyish, Uyghurlar démeslik؛ xitay bundaq qilish arqiliq Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisini, atalmish “Sherqiy türkistanchilarning bölgünchilik we döletni parchilash herikiti” dep burmilap, özining b d t we xelq'ara qanunlargha xilap bolghan insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqanliqini yoshurush meqsitige yetti؛

Ikkinchi: Uyghurlarning tengsizlikke qarshi heriketlirini milliy qarshiliq démestin, “Térrorluq” dep burmilash؛ xitay bundaq qilish arqiliq Uyghur millitining milliy heq-hoquq üchün qilghan küreshlirini, xelq'ara térrorizmigha baghlidi. Shundaqla mesilining Uyghurlarning aptonomiye hoquqining kapaletke ige qilinmighanliqidin ibaret insan heqliri mesilisining mahiyitini burmilash meqsitige yetti.

Gerche amérika qatarliq bir qisim gherb döletliri Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini hökümet we parlaméntlirida qobul qilghan bolsimu, lékin b d t gha eza bolghan köp sanliq döletler, bolupmu tereqqiy qiliwatqan döletler, hetta musulman döletliri Uyghur mesilisini xitayning chüshendürüshi boyiche qobul qilip kelmekte. Bu wejidin birleshken döletler teshkilati we dunya kishilik hoquq komitétida her qétim xitayning Uyghurlar üstide yürgüzgen jinayetliri soraq qilin'ghinida, xitay dawamliq üstünlük bilen aqlinip kelmekte.

Emma bu yerde bir nersini aydinglashturuwélishimiz kérekki, Uyghurlar mesilisini hel qilishta b d t yenila nöwettiki mewjut shara'itta birdinbir yol hésablinidu. Chünki xitay meyli qanchilik küchlinip, hetta amérikadek döletler bilen küch sinashqudek derijige kelgen teqdirdimu, kishilik hoquq mesiliside yenila mewjut dunya kün tertipi we qa'ide-nizamliri boyiche ish körüshke mejbur. Shuning üchün xitay özining Uyghurlar üstidiki jinayetlirini aqlashta yenila birleshken döletler teshkilatida ispat körsitishke, Uyghurlar mesilisi heqqidiki xelq'araning so'al-soraqlirigha jawab bérishke téximu mejbur. Bu elwette Uyghurlar üchün yenila öz mesilisini hel qilishta chiqish yoli we ümidtin dérek béridu.

Emma bu yerde xitayni öz jinayetliri üchün birleshken döletler teshkilatida jawab bérishke qistaydighini “Sherqiy türkistan bölgünchilirini basturghanliq jinayiti” emes, belki xitayning Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayitidur elwette.

Derweqe, xitayni b d t da jawabkarliqqa tartishtiki eng muhim amil del Uyghurlar üstide jinayet ötküzgen yaki ötküzmigenlikidur!

Heqiqet shuki, xitayda atalmish “Sherqiy türkistan bölgünchiliri” esla mewjut emes. Mewjut bolghini heq-hoquqliri pütünley tartiwélin'ghan Uyghurlar we ularning insaniy heq-hoquq mesilisidur.

Bu yerde yuqiriqi qarashning delili süpitide mundaq bir mesilinimu tilgha élip ötüshni muwapiq kördüm. Nöwette xitay türmiside jazaliniwatqan Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependi 2005-yili “Shinjangning iqtisadiy tereqqiyati we milletler arisidiki munasiwetler” namliq doklatini yézip, Uyghurlar uchrawatqan heqsizliklerni bir qanche nuqtidin otturigha qoyghan. Shundaqla xitayning Uyghurlar mesilisini hel qilishta aldi bilen Uyghurlarning aptonomiye hoquqlirini heqiqiy kapaletke ige qilishi kérekliki teklipini bergen. Hetta mezkur doklattin kéyin ilham toxti teshkilligen “Milletler munasiwiti tetqiqati” guruppisi 2009-yili öktebirdin dékabirghiche we 2010-yili maydin séntebirgiche Uyghur aptonom rayonining ürümchi, xoten, qeshqer, atush, korla, ghulja shehiri we ghulja nahiyesi, kucha nahiyesi qatarliq alte sheher we ikki nahiyede, shundaqla béyjing, shangxey, tyenjin qatarliq xitayning üch shehiride ray sinash jedwili tarqatqan we söhbet élip barghan. Ilham toxti ependi yuqiriqidek ray sinash élip bérish arqiliq, mesilining Uyghurlarda emes, belki xitayning Uyghurlarning aptonomiye heqlirini kapaletlendürmigenliki ikenlikidek heqiqetni pakit bilen ispatlap bergen. Bu ish xitay hakimiyitini öz xelqi ichidimu osal ehwalgha chüshürgen. Chünki yillardin béri xitay hakimiyiti özlirining milletler siyasitining qanchilik yaxshi ikenlikini, az sanliq milletlerge xitaylardin perqliq bolghan türlük étibar bérish siyasetlirini yolgha qoyuwatqanliqini, hetta pilanliq tughut, ishqa orunlishish, ma'arip qatarliq jehetlerde xitay ahaliliri “Hewes qilidighan” köp baliliq bolush, aliy mektep imtihanida nomur qoshup bérish qatarliq siyasetlirini teshwiq qilip kelgen. Hetta bu seweblik xitay ahalilirining Uyghur qatarliq milletlerge bolghan küchlük milliy öchmenlik tuyghusining küchiyishini keltürüp chiqarghanidi.

Del mushundaq bir peytte, yeni xitay hökümiti Uyghurlarni xitay ichi we sirtida yuqiriqidek “Heq-hoquqliri toluq kapaletlendürüp, hetta xitay puqraliridinmu üstün bolghan insanliq heqlirige ige qilin'ghan bolsimu, emma yenila buninggha razi bolmighanliq, bölgünchilik qiliwatqanliq” bilen qarilap teshwiq qiliwatqanda, ilham toxtining yuqiriqi doklati we ray sinash netijisi xitayning yalghanlirini ashkarilap bergen. Ilham toxtining xitay teripidin “Uyghurlarning heq-hoquqlirini dewa qilghan” dep emes, belki “Musteqilliq, bölgünchilik” qilghan dep qarilinishi, xitayning qorqidighinining oxshashla “Kishilik heq-hoquq dewachiliri” ikenlikining polattek ispatidur. Démek, Uyghurlar kishilik hoquqqa érishkendila andin öz arzulirini héchnémidin qorqmastin erkin halda otturigha qoyalaydu. Bu arzu elwette xitay bilen birge yashashni tallash yaki musteqil bolush arzusidur. Yeni Uyghurlar özlirining insaniy heq-hoquq depsendichilikining mes'uliyitini xitayning üstige yükliyelmey turup, xitayni xelq'arada jinayi mes'uliyitini étirap qildurmay turup, musteqilliq qedimini basalmaydu. Pütün dunya xitayning Uyghurlargha yürgüzgen kishilik hoquqni weyran qilish jinayitini birdek halda tonup, uni jazalighanda Uyghurlarning musteqilliqimu xelq'ara teripidin étirap qilinidu.

Téximu muhimi, Uyghurlarning “Kishilik hoquq dewasi” musteqilliqning tüp asasliridin biri bolup, “Kishilik heq-hoquq” dewasidin waz kechkende, “Musteqilliq” arzusining emelge éshishi mumkin emes!

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.