“Korona wirusining menbesi wuxen tejribixanisimu” dégen so'al néme üchün qaytidin bash kötürdi?

Milyonlighan ademning ölümige seweb bolghan ejellik waba-korona wirusi yuqumining wuxen tejribixanisidin éhtiyatsizliqtin chiqip kéـtip tarqilip ketkenliki heqqidiki munaziriler qaytidin bash kötürdi. Amérika prézidénti jow baydén mexsus amérika istixbarat organlirigha buyruq chüshürüp, wirusning menbesi heqqidiki tekshürüshni kücheytishni, özige 90 kün ichide doklat sunushni telep qildi. Undin bashqa yene amérikadiki yuqumgha qarshi turush xizmetlirige yétekchilik qilghan halqiliq shexs, döletlik yuqumluq késellikler tetqiqat ornining mudiri doktor antoniy fawchi bir yighinda: “Men bu wirusning tebi'iy peyda bolghanliqigha ishenmeymen. Méningche, biz xitayda yüz bergen ishlarni dawamliq tekshürüshimiz kérek,” dégen.

Eslide wirusning menbesining wuxendiki wirus tetqiqat merkizi tejribixanisi ikenliki heqqidiki paranglar sabiq prézidént tramp mezgilidimu otturigha chiqqan, emma u chaghda bu “Suyqest nezeriyesi” dep qarilip qet'iy ret qilin'ghan idi. Biraq yéqinda amérikaning bir istixbarat doklatida wuxendiki tejribixanida ishleydighan bir qanche xitay tetqiqatchining 2019-yili noyabirda, yeni tunji korona wirusi weqesi körülüshtin bir ay burun oxshash késellik alametliri bilen doxturxanida yatqanliqi ashkarilinishi we shundaqla xitay hökümitining bu heqtiki tekshürüshlerde izchil xelq'ara bilen maslishishni ret qilishi gumanning küchiyishige we netijide jow baydénning wirus menbesining wuxen tejribixanisi ikenliki heqqidiki nezeriyeni yenimu chongqurlap tekshürüsh heqqide buyruq chüshürüshge seweb bolghan iken.

Amérikadiki tonulghan xitay ishliri mutexesisi'i gordon changning bizge éytishiche, xitayning dunya sehiye teshkilati qarmiqidiki tekshürüsh ömikining xizmetlirige tosqunluq qilishi diqqet qozghighan. U mundaq deydu:

“Xitay hökümiti dunya sehiye teshkilati xadimlirining bu yil 2-ayda xitaydiki ziyariti mezgilide ularning késellik bilen yuqumlan'ghuchilargha a'it sanliq melumatlarni tekshürüshi, bolupmu 174 neper bimarning uchurini bérishni ret qildi. Bu eslide sehiye teshkilati hey'itining yuqum bashlan'ghandin buyanqi 3-sepiri. Desleptiki ikki sepirige kishiler anche étibar qilmidi. Bu 3-nöwetlik hey'et yuqiri derijilik tetqiqatchilardin terkib tapqan bolup, kishiler xitayning xelq'araliq tekshürüshke maslashmaywatqanliqini kördi we xitay némini yoshurmaqchi boluwatidu, dep so'al qoyushqa bashlidi.”

Dunya sehiye teshkilati hey'iti bu yil 3-ayda xitay bilen birliship turup élan qilghan xulase doklatida bu wirusning tejribixanidin chiqip ketkenlik éhtimalini ret qilghan idi. Biraq BBC ning bildürüshiche, nurghun tetqiqatchilar bu hey'etning bu éhtimalliq üstide yéterlik tekshürüsh élip barmighanliqini, shunga bu éhtimalliqni tamamen nezerdin saqit qilishqa bolmaydighanliqini tekitligen. Hetta dunya sehiye teshkilatining bash dériktori, doktor tédros gébréyusmu bu heqte yéngi tekshürüsh ep bérishni telep qilip: “Herxil perezlerning éhtimalliqi yenila mewjut halette turmaqta. Bu tetqiqatlarning dawam qilishni telep qilidu,” dégen.

Biraq 25-may küni xitay terep bolsa ikkinchi basquchluq tekshürüshke yol qoymaydighanliqini jakarlighan. Xitay terep amérika prézidénti jow baydénning wirus menbesini inchiklep tekshürüsh telipinimu qattiq tenqid qilghan. Xitay tashqiy ishlar ministérliqining bayanatchisi jaw lijyen 27-may künidiki bayanatida mundaq dégen:

“Amérikadiki bir qisim kishiler pakitqa, ilim-pen'ge köz yumup, xitayda dawamliq tekshürüshni telep qildi. Bu ularning pakit yaki heqiqetke pisent qilmaydighanliqini, ilim-penni asas qilghan estayidil tetqiqatqa qiziqmaydighanliqini körsitip béridu. Ularning meqsiti késelliktin paydilinip kemsitish we siyasiy kontrol qilish arqiliq eyiblesh obiktini özgertish,” dégen.

Halbuki, gordon chang ependining qarishiche, wirusning menbesining zadi néme bolushi emdi muhim emes iken. Chünki u xitay hökümitining wirus tarqalghanliqini dunyadin yoshurup uning xelq'aragha keng tarqilishigha imkaniyet yaritip bergenlikidek pakitni özgertelmeydiken. U mundaq deydu:

“Biz shuni untup qalmayli, meyli wirus menbesi néme bolushidin qet'iynezer, xitay rehberliri 2019-yili dékabirda we 2020-yili yanwarda bu wirusning xitay chigrasidin halqip tarqilishigha shara'it yaratti. Ular eyni chaghda xitayni toluq taqighan turuqluq, bashqilargha bu wirusning yuqumluq ikenlikini éytmidi, bashqa döletlerge xitay sayahetchilerni cheklimisiz qobul qilish heqqide bésim ishletti. Mana bu wirus tarqilishining yaman niyetlik ikenlikini körsitip béridu. Bu insaniyetke qarshi ishlen'gen jinayettur.”

Gordon chang ependi sözide eskertip: “Bu wirusning wuxendiki tejribixanidin chiqip ketkenliki, uning eslide bir bi'ologiyelik qoral ikenliki heqqidiki perezler ispatlansun yaki ispatlinalmisun, men üchün beribir. Xitay bu wirusni yoshurush arqiliq oxshash aqiwetni keltürüp chiqardi. Dunyada 3 yérim milyon ademning jénigha zamin boldi,” deydu.

Qiziqarliqi, féyisbuk we tiwittér qatarliq ijtima'iy alaqe torlirining bu mesilidiki meydani özgergen. Féyisbuk tori bu yil 2-ayda kowid-19 wirusining xitay tejribixanisi'idin chiqqanliqini isharet qilidighan herqandaq yollanmini öchüridighanliqini élan qilghan bolsimu, biraq amérika hökümitining bu mesilidiki meydanini özgertishige egiship féysbuk shirkitimu qararini özgertip, emdi bu cheklimisini bikar qilidighanliqini jakarlighan. Tiwittér téxi bu heqte bir ipade bildürmigen.