Uyghurlar mesilisi seweblik wolkswagénning ürümchidiki zawuti taqilamdu?

Gérmaniyening wolkswagén shirkitining ürümchidiki zawutining kölimi taraytilghan, ishchilar qisqartilghan.

2012-Yili 4-ayda gérmaniyening sabiq bash ministéri anjéla mérkil bilen xitayning sabiq bash ministéri wén jiyabaw wolkswagénning bash shitabi jaylashqan gérmaniyening wolfsburg shehride uchriship, “Yipek yolidiki uzun tarixqa ige bolghan ürümchi shehirining ghayet zor tereqqiyat istiqbaligha ümid bilen qarap”, bu sheherde wolkswagénning bir tarmaq zawutini qurush toghrisida kélishim tüzgen. Bu heqtiki xewer metbu'atlargha ashkarilan'ghandin kéyin, merkizi myunxén shehride bolghan d u q bezi kishilik hoquq teshkilatliri bilen birlikte 2013-yili wolkswagén bash shitabigha xet yézip, “Xitayning kishilik hoquq depsendichiliki éghir bolghan Uyghurlar rayonida zawut qurush toghra emes, eger choqum zawut qurimiz disenglar, az dégende ishchilarning yérimi Uyghurlardin bolushi kérek” dégendek teleplerni sun'ghan. Wolkswagénning bash shitabi d u q gha yazghan jawab xétide “Ishchilarning yérimi Uyghurlardin bolushi kérek” dégen tekliplerge étibar bilen qaraydighanliqini bildürgen. Bu ishlar bundin 10 yil ilgiri bolup ötken idi.

D u q re'isi dolqun eysa ependi bu heqte toxtalghanda, mezkur zawut qurulush mezgilliride we qurulghandin kéyin wolkswagén goruhigha qarshi nurghunlighan pa'aliyetlerni élip barghanliqini tilgha aldi. U sözide, xelq'araning bésimigha qarita wolkswagénning dawamliq sükütte turuwalalmaydighanliqini, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha menggü köz yumuwélishining mumkin emesliki eskertti.

2016-Yilidin bashlap xitay Uyghurlar rayonida jaza lagérlirini tesis qilip irqiy qirghinchiliq bilen shughullinishqa bashlighandin kéyin, bolupmu 2019-yilidin buyan xitaydiki Uyghurlargha yürgüziwatqan mejburiy emgek mesilisi xelq'aragha ashkarilan'ghandin kéyin, ürümchide tarmaq zawut qurghan wolkswagén shirkiti xelq'arada Uyghurlarning we kishilik hoquq organlirining izchil tenqid nishanigha aylinip qaldi.

Halbuki, yillardin buyan xelq'arada wolkswagén'gha qarshi birleshme bayanatlar élan qilinip, namayishlar ötküzülüp we naraziliq mektupliri yollinip turghan bolsimu, hetta gérmaniye hökümiti wolkswagén shirkitining xitaydiki zawutlirini bixeterlik sughurtisi bilen teminleshni ret qilghan bolsimu, biraq wolkswagén quliqini yopuriwélip, öz zawutlirining Uyghurlarning kishilik heq-hoquqini depsende qilidighan yaki Uyghur mejburiy emgikige chétilidighan jinayetlerni sadir qilmighanliqini tekitlep, ürümchidiki zawutini mangdurushta ching turup kelgen idi. Yéqindin buyanqi melumatlar, Uyghur irqiy qirghinchiliqi seweblik xelq'arada peyda bolghan küchlük bésimlarning wolkswagén'gha tesir qilishqa bashlighanliqini ispatlimaqta.

Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Dunya” géziti 27-féwral “Uyghurlar: wolkswagén özining xitay mesilisi heqqide toxtaldi-zawut körünerlik kichiklidi” namliq bir maqale élan qildi. Maqalide bayan qilishiche, b d t ning iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet hoquqi komitéti ötküzgen xitayning xelq'ara ehdinamilerge ri'aye qilish weziyitini közdin köchürüsh yighinida xitay hakimiyiti Uyghurlargha yürgüzgen zulumliri toghrisida özlirini aqlashqa mejbur bolghan 16-17-féwral künliri, wolkswagénning xitaydiki zawutlirigha mes'ul yuqiri derijilik emeldari ralf brandshitéttér ürümchide ziyarette bolghan. U wolkswagénning ürümchidiki zawutini közdin köchürüsh jeryanida, zawut ashxanisida tamaq yep olturghan 7 neper ishchi bilen ayrim-ayrim sözleshken. Bu ishchilar uninggha “Özlirining ehwalidin razi” ikenlikini bildürgen. Ralf brandshitéttér ürümchidiki bir yérim künlük bu ziyariti toghrisida toxtalghanda, “Menmu rayondiki kishilik hoquq depsendichilikige a'it doklatlargha bek köngül bölimen. Emma bizning bu zawutta kishilik hoquqqa dexli-terüz qilin'ghanliqqa a'it héchqandaq delil yoq” dégen.

Ralf brandshitéttér béyjin'gha qaytip kélipla wolkswagénning ürümchidiki zawutining ishchilirini qisqartip, ishchilarning sanini eslidiki 700 din 240 gha chüshürüp qoyghan. U bu heqte bergen izahatida, “Soda endiziside özgirish boldi” dégen. Wolkswagénning ürümchidiki zawutining emdi mashina qorashturush emes, belki teyyar mashinilarning axiriqi ishqa kirishtürülüsh xizmetlirini bijirish wezipisini öteydighanliqini bildürgen. 50 Ming mashina üchün layihelen'gen bu zawuttin 2023-yili 10 ming mashina ötküzülidiken.

Maqalide tekitlishiche, wolkswagénning ürümchidiki tarmaq zawuti pütkül wolkswagén goruhi üchün éghir mesilige aylan'ghan. Dunyadiki eng chong mashina ishlepchiqirish goruhi bolghan wolkswagénning Uyghur irqiy qirghinchiliqi seweblik obrazi éghir derijide zidilen'gen. Biraq xelq'arning bésimi qanchilik yuqiri bolishidin qet'iynezer, ürümchidiki bu zawutning 50 pirsent paychéki xitaygha tewe bolghachqa, xitay terep qoshulmisa, zawutni derhal taqash yaki élip chiqip kétish qolay bolmaydiken.

Wolkswagénning emeldarliri béyjing we ürümchide ziyarette boluwatqan mezgilde wolkswagénning bash shitabi jaylashqan gérmaniyening wolfsburg shehride d u q wekilliri namayish ötküzgen, d u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependi bu namayish jeryanida d u q teripidin hazirlan'ghan naraziliq xétini wolkswagén shirkitining emeldarlirigha tapshurghan idi. U bügün bizni bu heqtiki melumatlar bilen teminlidi.

Maqalide mundaq déyilgen: “Xitayning gherbidiki bu zawut köp yillardin buyan xelq'araning tenqidige uchrap keldi. Chünki kommunist xitay hakimiyiti shinjangdiki musulman uyghurlarni rehimsizlerche basturmaqta. Kishilik hoquq teshkilatliri yüzminglighan uyghurlarning jaza lagérlirigha solanghanliqini we mejburiy emgekke séliniwatqanliqini ilgiri sürmekte.”

2022-Yili 8-ayning 31-küni b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisimu doklat élan qilip, xitayning uyghurlar üstidin yürgüziwatqan basturushlirining insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkinlikini otturigha qoyghan idi.