Уйғур елидики “террорлуқниң капитал мәнбәси хотән қаштеши” му?

Хотәндики кичик қаш теши базири. 2010-Йили авғуст.

2009-Йилидики “5-июл үрүмчи вәқәси” дин буян, ваң дахав исимлик бир хитай анализчи “сумурғ тори” дин мәхсус блог ечип уйғурлар вә уйғур елини қандақ идарә қилиш һәққидә бир йүрүш мақалиләрни елан қилған.

Униң “террорлуқниң капитал мәнбәси хотән қаштеши” намлиқ мақалиси йеқинда уйғурчиға тәрҗимә қилинип уйғурчә тор бәтлиригә қоюлғандин кейин уйғур оқурмәнләр арисида күчлүк бәс-муназирә қозғиған.

Ундақта, ваң дахав ейтқинидәк, уйғур елида тинимсиз йүз бериватқан аталмиш “террорлуқ һәрикәтлириниң капитал мәнбәси” растинла хотән қаштешиму?

Биз хотән вилайитидә қаштеши колаш һәм қаштеши сетиш билән шуғуллинидиған уйғурларниң нөвәттики әһвалини билиш шундақла ваң дахав ейтқандәк қаштеши содиси билән шуғуллинип пул тапандин кейин аталмиш “террорлуқ һәрикәтлири” ни мәбләғ билән тәминлигәнләрниң зади бар ‏- йоқлуқини билиш үчүн хотәндики сақчиханиларға телефон қилдуқ.

Хотән шәһиригә қарашлиқ тосалла йезилиқ сақчиханиниң нөвәтчи хадими өзиниң мәзкур сақчиханиға йеңидин йөткилип кәлгәнликини баһанә қилип, соаллиримизға җаваб бериштин өзини қачурди.

Биз арқидин хотән шәһириниң юруңқаш базарлиқ сақчиханисиға телефон қилдуқ. Телефонимизни қобул қилған нөвәтчи хадим илгири юруңқаш базиридики 50-60% кишиниң қаштеши издәш билән мәшғул болғанлиқини, һазир бу нисбәтниң азайғанлиқини, хотәндә йүз бәргән зор вәқәләр ичидә қаштешиға четилған делоларниң йоқлуқини тәкитлиди.

Ваң дахав мәзкур мақалисидә һечқандақ пакит көрсәтмәй туруп, “уйғур қаштеши содигәрлири аллиқачан бөлгүнчиләр, диний әслийәтчиләр вә террорчиларниң капитал йиғидиған обйектиға айлинип болди” дәп язиду.

Бу һәқтә инкас қайтурған америка уйғур җәмийитиниң мувәққәт рәиси илшат һәсән әпәнди хотән қаштешидин һәқиқий мәнпәәт еливатқанларниң йәрлик уйғурлар әмәс, бәлки қаштеши содиси билән шуғуллинидиған хитай содигәрлири икәнликини илгири сүрди.

Ваң дахав мақалисидә йәнә мундақ дәп язиду: “хотән қаштешиниң даңқи аләмшумул, уни сетивалғучилар асасән хәнзулар. Қаштешиниң баһаси өткән 30 йилда миң һәссидин артуқ өсти, йәнә һәссиләп өсүш һалитидә туруватиду. Шуңлашқа қаштеши содиси билән шуғуллинидиған уйғур содигәрлири уйғурлар ичидики әң бай қатлам һесаблиниду. Уйғурлар ичидә байларниң сани көпәйсә ‛үч хил күчләр‚ ниң еришидиған иқтисадий ярдәм мәнбәси техиму көпийиду, бузғунчилиқ күчи техиму зорийиду.”

Илшат һәсән әпәнди ваң дахавниң юқириқи баянлирини хитай даирилириниң “йәрлик аһалини намратлиқта қалдуруш арқилиқ уйғур елини узаққичә идарә қилиш” истратегийәсигә янтаяқ болғанлиқ дәп қарайду.

Америкидики иқтисад пәнлири доктори пәрһат билгин әпәндиму бу һәқтә инкас қайтурди. У ваң дахав базарға селиватқан аталмиш нәзәрийәләрни қаттиқ тәнқид қилип, даириләрниң уйғур елида қозғиған һәр қетимлиқ зор һәрикәтлири әмәлийәттә әң алди билән мәлум иқтисадий күчкә игә уйғур байлирини йоқитишни нишан қилған, дәп қарайду.

Ахирида илшат әпәнди уйғурларниң өз һәқ-һоқуқлирини қоғдаш йолидики һәққаний күрәшлириниң капитал мәнбәси һәргизму ваң дахав ейтқандәк “хотән қаштеши” болмастин, бәлки уларниң әркинликкә болған қайтмас ирадиси вә миллий виҗданидур, дәйду.

Игилишимизчә, 2008-йилидин буян уйғур елиниң сиясий нәзәрийә мунбиридә туюқсиз пәйда болған хитай сиясий анализчиси ваң дахав арқа көрүнүши биңтуәнгә тутушидиған киши икән. У һазир җуңго ғәрбий қисим чегра бихәтәрлики тәтқиқат мәркизиниң алаһидә тәклиплик тәтқиқатчиси, шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш армийәси боз йәр өзләштүрүп чегра сақлаш тәтқиқат мәркизиниң тәтқиқатчиси һәмдә үрүмчи шәһәрлик һөкүмәтниң милләт вә дин мәсилилири бойичә мәхсус мутәхәссиси дегәндәк қалпақлар билән тәтқиқат елип бармақтикән.