Ваң йиниң мюнхен хәвпсизлик йиғинидики 4 ялған сөзи

60-Нөвәтлик мюнхен хәлқара хәвпсизлик йиғинида хитай ташқи ишлар министири ваң йи нутуқ сөзләватқан көрүнүш. 2024-Йили 17-феврал, мюнхен

Мюнхен хәвпсизлик йиғини 1963-йили барлиққа кәлгән болуп, һәр йили февралда германийәниң мюнхен шәһиридә ечилидиған хәлқарадики әң муһим йиғинларниң бири һесаблиниду. Бу йиғинға һәр йили дуняниң һәрқайси җайлиридики сиясийонлар, дөләт әрбаблири, алим, мутәхәссисләр, карханичилар, даңлиқ ахбарат орунлири қатарлиқлар қатнишип, хәлқара мәсилиләр үстидә муназирә вә сөһбәт елип бариду. 2024-Йили 16-февралдин 18-февралғичә ечилған мәзкур йиғинда путинниң әң чоң сиясий риқабәтчиси болған алексей навалниниң мәзкур йиғин башланған күнидә өлүп кетиши, украина-русийә мәсилисини қизиқ нуқтиға көтүргән. Униңдин сирт йиғинда йәнә аввалқи йилға охшашла уйғур, хоңкоң, тибәт қатарлиқ мәсилиләрму муһим тема болған.

Өткән йилидики мюнхен хәвпсизлик йиғиниға хитайниң ташқи ишлар министири ваң йи қатнишип, “бихәтәр дуня бәрпа қилиш” темисида сөзлигәниди. У, өз баянлирида бир қисим дөләтләрниң соғуқ уруш логикиси билән хитайға муамилә қиливатқанлиқини тәнқидлигән. Шундақла бу дөләтләрниң бирләшкән дөләтләрниң асасий низамиға бойсунуп, соғуқ уруш логикисидин ваз кечип, хитайни әйибләштин ваз кечишкә чақирған.

Бу йилқи мюнхен хәвпсизлик йиғинида ваң йи өткән йилдикидәк әгитип йүрмәстин, хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқини биваситә ақлиған.

У бу һәқтә, бир қисим сиясий күчләрниң хәлқарада шинҗаң мәсилисигә даир бәк көп ялғанларни ойдуруп чиқарғанлиқи; аталмиш ирқий қирғинчилиқниң болса пүтүнләй ялғанчилиқ икәнликини оттуриға қойған. У йәнә, уйғурлар нопусиниң хитай дөлити қурулған дәсләп вақиттики 2милйондин һазирқи 12 милйондин көпкә йәткәнликини; уйғурларниң оттуричә өмриниң 30 яштин 75.6яшқа узартилғанлиқи; шинҗаңда һәр 530 мусулманға бирдин мәсчит тоғра келидиған болуп, бу мәсчитләрни хитай һөкүмити пул вә күч чиқирип селип бериш, асраш ишлирини қилғанлиқи; уйғурларниң тили вә мәдәнийити наһайити яхши қоғдиливатқанлиқини оттуриға қойған.

Ундақта биз ваң йиниң дегәнлириниң тоғра яки әмәсликини әмәлий мисаллиримиз билән селиштуруп көрүп бақайли:

Биринчидин, ваң йи уйғурлар нопусиниң 1953-йилидики хитай һөкүмәт истатистикисини көздә тутти дәп қарисақ, уйғурлар нопусини 2 милйон дейишниң өзила чоң хаталиқ. Чүнки, 1953-йили хитайниң тунҗи қетимлиқ дөләтлик нопус тәкшүрүш истатистикисида уйғур елиниң омумий нопуси 4 милйон 873 миң 603 киши. Буниң ичидә уйғурлар нопуси 3 милйон 640 миң 125 киши дәп истатистика қилинған. Хитай нопуси болса омумий нопусниң 6 пирсәнтини игиләйдиғанлиқи, қазақлар болса 10 пирсәнтини игиләйдиғанлиқи, қалған милләтләр болса 9 пирсәнтини игиләйдиғанлиқи истатистика қилинған. 

 Мәнбәси : https://www.stats.gov.cn/sj/tjgb/rkpcgb/qgrkpcgb/202302/t20230206_1901986.html

Дәрвәқә, мәсилә уйғурлар нопусиниң нөвәттә 12 милйонға “көпәйгән” лики әмәс, бәлки хитай нопусиниң қандақ қилип 250 миң әтрапидики нопустин, бүгүнки 10 милйондин артуқ нопусқа көпәйгәнликидур. Әмма ваң йи бу нуқтини наһайити устилиқ билән нәзәрдин сақит қилған.

Иккинчидин, уйғур елидә мәсчитләрниң сани дәрвәқә ваң йи тилға алған билән көп пәрқләнмисиму, әмма бу мәсчитләрниң һечбири хитай һөкүмитиниң иқтисадий ярдими билән селинған яки ремонт қилинған әмәс. Азрақла издинидиған болсақ, уйғур елидики мәсчитләрниң хитай коммунист һакимийити уйғур елини мустәмликә қилиштин аввалла 30 миңға йетидиғанлиқини көримиз. Хитай тәтқиқатчиси ли шавшяниң “шинҗаңдики мәсчитләр саниниң өзгириши вә башқурулуш сиясәтлири үстидә издиниш (新疆清真寺的数量变化及管理政策分析)” намлиқ доклатида аталмиш азадлиқтин бурун уйғур елидики мәсчитләрниң саниниң 29 миң 500, диний хизмәт билән шуғуллинидиғанларниң сани 54 миң 500 киши икәнликигә даир мәнбә берилгән. 1950-Йилиға кәлгәндә болса мәсчитләрниң сани 15 миңға, диний хизмәт билән шуғуллинидиғанларниң сани болса 14 миңға чүшүп қалған. Техиму һәйран қаларлиқи шуки, аталмиш “мәдәнийәт инқилаби” аталған он йиллиқ малиманчилиқ мәзгилидә, уйғур елидики мәсчитләрниң сани 2930 ға чүшүп қалған.

Мәнбә: http://www.shehui.pku.edu.cn/upload/editor/file/20180820/20180820234219_8176.pdf

Демәк, ваң йи тилға алған уйғурларниң нопуси вә мәсчит һәққидики баянларниң пүтүнләй ялғанлиқи ениқ.

Үчинчидин, ваң йи йәнә уйғурларниң оттуричә өмриниң 30 яштин 76.5 яшқа өстүрүлгәнликини тилға алған. Әмма хитай хәлқ җумһурийити мәркизий һөкүмити тор бетидә 2005-йили елан қилған бир доклатида уйғурларниң хитайдики узун өмүр көрүш нисбити әң юқири хәлқләрдин бири икәнликигә даир истатистикилиқ мәлумат берилгән. Мәзкур истатистикида хитайниң үчинчи қетимлиқ мәмликәтлик нопус тәкшүрүш нәтиҗиси мисал қилинған. Йәни у чағда хитайда 3765 нәпәр йүз яштин юқири кишиләр болуп, буларниң 865 киши уйғурларни тәшкил қилған. Бу сәвәблик һәтта хотән дияри “хәлқара тәбиий тебабәт илми тәтқиқат мәркизи (国际自然医学会) ” тәрипидин дунядики узун өмүр көрүш райони дәп җакарланған.

Төтинчидин, уйғурларниң тили вә мәдәнийитиниң қоғдиливатқанлиқини тилға елишниң өзи чәктин ашқан номуссизлиқтур. Бизгә мәлум болғинидәк уйғурларниң ана тили болған уйғур тилиниң маариптин сиқип чиқирилғиниға хели йиллар болди. Һәтта уйғур балилириниң ятақлиқ мәктәпләргә мәҗбурий әвәтилип, ата-анилиридин айриветилишниң өзиму, уйғур тилини йоқитишни балилардин башлаштин ибарәт хитай истратегийәсиниң тәлипи билән елип берилип кәлди. Ши җинпиңниң тәшәббуси билән арилаш олтурақ районлирини көпләп қурушму, дәрвәқә уйғур нопуси әң көп болған җәнубий уйғур елидә өткән йиллардин буян әң тез сүрәттә йүргүзүлүватиду. Уйғур яшлириниң “йөткәп ишқа орунлаштуруш” намида хитай өлкилиригә әрзан әмгәк күчи сүпитидә топ-топ қилип әвәтилишиниң өзиму, уйғур тили вә мәдәнийитиниң вәйран қилиниши үчүндур. Һәтта 2020-йили хәлқара коммунизм хатирә қурбанлири тәтқиқат фондиниң тәтқиқатчиси адриян зенз елан қилған “нәнкәй доклати” диму, уйғурларни ичкири өлкиләргә қум чачқандәк чечиветиш, пәқәт уйғурларни йоқитиш үчүн икәнлики ениқ хатириләнгән.

Дәрвәқә, бу қетимлиқ мюнхен хәвпсизлик йиғинида ваң йи тилға алған юқириқи бир қанчә нуқтидики баянларниң һәммиси қипқизил ялғанчилиқ болсиму, ваң йи бу ялғанчилиқларни һеч уялмастин хәлқаралиқ йиғинларда баян қилди. Әҗәба ваң йи бу ялғанлириниң өз йүзигә тәстәк болуп урулушидин азрақму әндишә қилмамду?

Һәргиз ундақ әмәс! хитай өз ялғанлириниң йошуруп болғили болмайдиғанлиқини ениқ билиду. Лекин у йәнила бу ялғанлар билән өз җинайәтлирини йошурушқа урунуватиду.

Иккинчи дуня урушида йәһудийларға ирқий қирғинчилиқ елип беришта тәшвиқат билән даң чиқарған мәшһур шәхс паол йөсеф гоббелс (Paul Joseph Goebbels) “ялған гәп миң қетим тәкрарлансиму һәқиқәткә айланмайду. Әмма ялған гәпни миң қетим тәкрарлап, башқиларниң ялғанни ечип ташлишиға йол қоймиғанда, нурғун кишиләр бу ялғанни раст дәп ишиниду” дегән. Дәрвәқә, хитайниң ялғанлирини миң қетим сөзлисиму растқа айланмайду. Әмма хитайниң ялғанлирини растқа растқа айландуруш үчүн, дунядики дөләтләрни сүкүт қилдуруш керәк. Хитай буни қилалидиму? нөвәттики әһвалимиздин қариғанда хитай шундақ қилишқа тиришиватиду. Буни биз б д т дики йиғинларда хитайниң ялғанлириға пас бериватқан, сүкүт қиливатқан дөләтләрниң әһвалидин көрүп йәттуқ. Әмма бизниң һәқиқәтни оттуриға қоюшимиз, хитайниң ялғанлирини ечип ташлишимиз һәргиз үзүлмәйду. Ишинимизки, дуняниң тинчлиқи уйғурларниң ирқий қирғинчилиқиға сүкүт қилиш билән, уйғурларниң йоқитилиши билән әмәс, бәлки бу ирқий қирғинчилиқ җинайәтчилириниң адаләт сотида җавабкарлиққа тартилиши билән капаләткә еришиду.

*** Бу обзордики көз қарашлар пәқәтла апторға хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду.