REUTERS
Германийә ахбарат васитилири хитай ташқи ишлар министири ваң йиниң германийә зияритиниң анчә көңүллүк болмиғанлиқини илгири сүрди.
Хитай ташқи ишлар министири ваң йи германийә зияритини башлаштин илгирила германийәниң һакимийәт бешидики партийәлиридин христиан демократлар партийәси, йешиллар партийәси вә әркин демократлар партийәсиниң бир қисим парламент әзалири һәмдә кишилик һоқуқ органлири ташқи ишлар министири хайко мастин уйғурлар вә хоңкоңлуқлар тоғрулуқ очуқ гәп қилишни тәләп қилғаниди.
Җәнубий германийә телевизийәсиниң 1-сентәбир чүштә елан қилған «мас хитай ташқи ишлар министирини қобул қилди» намлиқ хәвиригә асасланғанда, хитай ташқи ишлар министири ваң йи германийә ташқи ишлар министири хайко масниң анчә қизғин күтүвелишиға еришәлмигән.
Хәвәрдә баян қилинишичә, хайко мас бу қетим өзиниң очуқ сәйнада мухбирларни күтүвелиш адитини өзгәртип ваң йини ташқи ишлар министирлиқиниң ахбарат елан қилиш залиға башлап киргән вә уни мухбирларниң һуҗумиға ташлап бәргән. Мас алди билән ваң йиға өзиниң уйғурлар вә хоңкоңлуқларниң вәзийитидин әндишә қиливатқанлиқини, хоңкоңда қайтидин сайлам өткүзүшни вә хитайниң хоңкоңға мәҗбурий таңған «дөләт хәвпсизлик қануни» ни бикар қилишни тәләп қилған. Арқидинла уйғурлар дияридики қайта тәрбийәләш лагерлирини тәкшүрүш үчүн б д т ниң мустәқил бир тәкшүрүш өмикиниң райондики тәрбийәләш мәркәзлиригә киришигә рухсәт қилишини тәләп қилған.
Хитай ташқи ишлар министири ваң йи масниң бу сөзлиригә җаваб бериш үчүн вақит тәләп қилған. У аридин 18 минут өткәндә еғиз ечип «уйғурлар мәсилиси бизниң ички ишимиз, буниңға хәлқараниң арилишиш һәққи йоқ» дегән вә аталмиш қайта тәрбийәләш мәркизидики уйғурларниң әсәбийликтин халий қилинғанлиқини тилға алған. Буниң билән у мухбирларниң ямғурдәк соаллириға дуч кәлгән. Әмма у уйғурларниң вәзийитиниң барғансери яхшилиниватқанлиқини илгири сүрүп, мухбирларниң соаллиридин өзини қачурған.
Германийәдики уйғур зиялийси әнвәр әхмәт әпәндиниң билдүрүшичә, хитай ташқи ишлар министири ваң йи явропадики 5 дөләттә елип барған зияритидә изчил һалда «дәккисини йәп кәлгән».
Йешиллар партийәсиниң парламенттики сөзчиси маргарете бавзе ханим җәнубий германийә телевизийәсиниң бу хусустики зияритини қобул қилғанда «германийә кишилик һоқуқ мәсилисидә, болупму уйғурлар вә хоңкоң мәсилисидә йетәрлик аваз чиқармай кәлди. Әмди болсиму мәйданини ениқ ипадилиши лазим» дегән.
Җәнубий германийә телевизийәсиниң 1-сентәбир кәчтә елан қилған «хитайдин айрилиш» намлиқ хәвиридә баян қилинишичә, хитай ташқи ишлар министири ваң йи билән германийә ташқи ишлар министири хайко масниң бу қетимқи сөһбитиниң арқа пәрдисигә 3 чоң тема йошурунған. Буниң бири, хоңкоң демократийәсиниң бәрбат болуши, иккинчиси, уйғурлар вә милйонлиған уйғурлар қамалған җаза лагерлири мәсилиси, үчинчиси, тәйвән мәсилиси.
Хәвәрдә изаһлинишичә, ваң йи үчүн уйғурлар учраватқан қирғинчилиқлар, хоңкоңдики халиғанчә қолға елишлар, тәйвән дуч келиватқан һәрбий тәһдит қатарлиқларниң һәммиси «хитайниң ички иши» болуп, хитай һакимийити буниңға чәтәлниң арилишишини әзәлдин халимай кәлгән. Шуңа мас билән көрүшкәндә уйғурлар тоғрулуқ һечнемини чүшәндүрүп берәлмигән вә әслидила һеч чүшәндүрүп берәлмәйдикән.
Германийә ташқи ишлар комитетиниң рәиси норберт рөтген бу сөһбәт һәққидә мәзкур телевизийә қанилиниң зияритини қобул қилғанда хитайни «һәм иқтисадий риқабәтчи, һәм системилиқ рәқиб» дәп атиған. У сөзидә, хитай билән башқа мәсилиләрдә келишәлмигән тәқдирдиму униң билән муһитни қоғдаш җәһәттин һәмкарлишиш лазимлиқини, әмма хитайниң сиртқа қарита тәһдит вә бесимлирини рәт қилиш лазимлиқини тилға алған.
Җәнубий германийә гезити 1-сентәбир елан қилған «ашкара һуҗумлуқ сөһбәт» намлиқ хәвәрдә баян қилинишичә, хитай ташқи ишлар министири ваң йи германийә ташқи ишлар министири хайко масниң бесмииға дуч кәлгән шу дәқиқиләрдә «уйғурларға әркинлик! тибәтләргә әркинлик! хоңкоңға әркинлик!» дегән намайиш садалири йиғин залиға ениқ аңлинип турған, бу садалар ваң йиға йетәрлик дәриҗидә бесим пәйда қилған.
Дәрвәқә, д у қ ниң тәшкиллиши билән 1-сентәбир күни германийә ташқи ишлар министирлиқи бинаси алдиға йиғилған йүздин артуқ уйғур, тибәт, хоңкоңлуқ, тәйвәнлик вә йәрлик кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң әзалири җараңлиқ шоар садалири билән хитайниң бастуруш сияситини қаттиқ әйиблигәниди. Д у қ ниң берлиндики тармақ ишханисиниң мудири ғәюр қурбанниң билдүрүшичә, бу қетимқи намайишни улар хитайға қарши парламентлар бирлики IPIC ниң германийәдики әзалири билән биргә уюштурған.
Заман гезити 1-сентәбир елан қилған «унчә яхши болмиди» намлиқ анализ мақалисидә илгири сүрүшичә, хитай ташқи ишлар министири ваң йи италийә зияритидә хоңкоң мәсилисигә, фирансийә зияритидә кишилик һоқуқ дәпсәндичилики тоғрисидики кәскин соал-сораққа, норвегийә зияритидә «нобел тинчлиқ мукапатини хоңкоңға бериш» тоғрисидики соалға, германийәдә уйғурлар, хоңкоңлуқлар, тәйвәнликләр мәсилисигә дуч келип еғир бир бесимни баштин көчүргән. Мақалида «ваң йи явропани зиярәт қилимән демәй, өйидила олтурған болса яхши болаттикән» дегәндәк ибариләргә орун берилгән.
Шветсарийә дөләтлик радио-телевизийә қанили 1-сентәбир елан қилған «мас хоңкоңда сайлам өткүзүшни, уйғурларни көзитишни илгири сүрди» намлиқ хәвәргә асасланғанда, ваңниң бу қетимқи германийә зиярити бир тәрәптин келәр һәптә башлинидиған «германийә-хитай қанун диалоги» ни әслигә кәлтүрүш болса, йәнә бир тәрәптин 9-айниң 14-күни башлинидиған хитай рәиси ши җинпиң билән явропа комитетиниң рәиси урсула вон дер лайин, германийә баш министири анҗила мәркил вә явропа иттипақиниң пирезиденти чарлиз мечил билән син көрүнүши арқилиқ өткүзидиған сөһбәткә йол ечиш үчүн икән.
Германийәдики мәтбуатларда ваң йиниң бир һәптилик явропа зияритигә қарита елан қилиниватқан мақалиләрниң, хәвәрләрниң сани наһайити көп. Мәйли гезит-жорналларда болсун яки телевизийә қаналлирида болсун, бу мақалә вә хәвәрләрдә уйғурлар һәм җаза лагерлири мәсилиси асаслиқ тема болуп кәлмәктә.
