Wolkswagén shirkiti néme üchün Uyghur irqiy qirghinchiliqini körelmeydu?

Wolkswagén shirkiti yoluchilar aptumobili markisining bash ijra'iye emeldari ralf brandstattér frankifort mashina körgezmiside, 2019-yili 9-sintebir, gérmaniye, frankifort.

Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisi 2017-yilidin buyan xelq'aradiki eng qiziq mesile süpitide munazire témisi bolup keldi. Gerche bu hadise Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitalmighan, xitayni xelq'ara jinayi ishlar sotida sotlash shara'itini hazirliyalmighan bolsimu, emma Uyghur mesilisini xelq'aradiki eng muhim mesililerning birige aylandurdi. Lékin Uyghur mesilisining téximu köp kishilerning diqqitige érishishige egiship, xitaymu Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurush üchün yochuq izdeshke bashlidi. Xitay bilen bolghan hemkarliqi seweblik Uyghur irqiy qirghinchiliqigha baghlan'ghan chet el karxanilirinimu yalghan sözleshke mejburlash, del xitayning öz jinayitini yoshurush usullirining biridur.

Melumki, gérmaniye wolkiswagén (Volkswagen) goruhining Uyghur mejburiy emgikige chétishliq ikenlikige da'ir türlük ispatlar bir qanche yillardin buyan xelq'ara axbarat wastilirida ashkarilan'ghanidi. Emma mezkur shirketning xitaydiki tarmiqining ijra'iye hey'iti ralf brandstattér Uyghur élidiki fabrikisini ziyaret qilghandin kéyin, wolkiswagén shirkitide kishilik hoquqni depsende qilidighan héchqandaq ishni körmigenlikini élan qilghan.

Ralf brandstattér féwralning bashlirida ürümchidiki zawutni ziyaret qilghan. Uning déyishiche, ürümchidiki zawutta héchqandaq binormalliqni bayqimighanmish. Mezkur shirketning ammiwiy munasiwetler bölümi tomas stéxmu ipade bildürüp, wolkiswagénning xitaydiki shirkiti xitay bilen birliship qurulghan shirket bolghachqa, shirketning herqandaq qarari melum cheklimilerge uchraydighanliqini éytqan. Tomas stéx yene Uyghurlarning “Térorluq qilmishi” seweblik xitayning Uyghur siyasitide özgirish yüz bergenlikini, emma bir qisim hökümetsiz teshkilatlarning Uyghurlarning lagérlargha qamalghanliq mesilisini kötürüp chiqqanliqini éytqan. Tomas stéx muxbirning b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining doklati heqqidiki so'aligha, bu doklattin endishelen'genlikini we bu heqte izdiniwatqanliqini éytqan.

Ralf brandstattér bolsa Uyghur élidiki wolkiswagén zawutida 240 tek ishchi barliqini, bularning ichide Uyghur ishchilarning 17 pérsentni igileydighanliqini, ularning köp qismining bu zawutta 8 yildin köprek xizmet qilghanliqini tilgha alghan.

U halda, Uyghur élida zawut qurghan gérmaniyening wolkiswagén shirkiti Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen zadi alaqisi barmu - yoq?

2022-Yili dikabirda en'gliye shéflid hallam uniwérsitéti (Sheffield Hallam University) kishilik hoquq we hazirqi zaman qulluq tüzümi mesilisi tetqiqatchisi, proféssor lawra mufiy rehberlikidiki tetqiqat guruppisimu Uyghurlargha alaqidar yene bir muhim doklat élan qildi. Mezkur doklatta pütkül yer sharidiki mashina teminlesh zenjirining Uyghur mejburiy emgiki bilen keng kölemlik alaqisi barliqi otturigha qoyulghanidi. Lawra mufiy xanim “Nyo-york waqit géziti” ning ziyaritini qobul qilghanda mundaq dégen: “Bizning tetqiqatimiz da'irisidiki mashinilarning hemmisi Uyghur mejburiy emgikige chétilghan”.

Yuqiriqi doklat boyiche qarighand,  gérmaniye wolkiswagén shirkitiningmu oxshashla Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolghanliqi sheksiz. U halda wolkiswagén Uyghur mejburiy emgiki bilen qachan we qandaq chétilghan?

2010-Yili atalmish “Yéngi bir nöwetlik shinjanggha noqtiliq yardem bérish” siyasiti yolgha qoyulup, xitay kompartiyesi merkiziy komitéti déngiz yaqisi rayonliridiki 19 ölke we sheherni “Shinjanggha noqtiliq yardem” ge chaqirghan idi. Bu del biz izchil dep kéliwatqan Uyghur diyarining xitay rayonlirigha bölüp bérilishi idi. Bu chaghdin bashlap xitayning dölet igilikidiki karixaniliri “Bashlamchi karxanilar” (龙头企业) süpitide aldi bilen Uyghur diyarigha yétip kelgen we “Shinjanggha yardem bérish ”ni bashlwetken. Yeni dölet karixaniliri dölet meblighi bilen Uyghur diyarigha “Noqtiliq yardem” ge kirip kelgenidi.

Xitaydiki wolkswagén shirketliri bolsa dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitétining bashqurushidiki dölet karxaniliri bolup, bular xitay hakimiyitining “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérish” pilanigha qatnashqan karixanilardur.

Wolkswagénning Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik bolushining eng asasliq sewebi, del uning “Shinjanggha nuqtiliq yardem bérish pilani”gha  qatnashqanliqidur.

Shangxey mashinisazliq guruhigha qarashliq wolkswagén shinjang shirkiti “Ma'aripqa yardem” türide, shangxey dölet mülkini nazaret qilip bashqurush komitéti qurghan hemkarliq supisi arqiliq, Uyghur diyaridiki kespiy mektepler bilen “Karxana bilen mektep hemkarliqi” sheklide alaqe ornatqan. Mesilen, 2013-yili 8-ayda shangxey wolkswagén shirkiti ürümchi kespiy uniwérsitétigha 1milyon 500 ming yüen i'ane qilip, “Karxana bilen mektep hemkarliqi” uslubida, mezkur mektep bilen birlikte aptomatlashturulghan terbiyelesh tejribexanisi qurup chiqqan. Arqidinla shinjang qoralliq saqchi qisim 6-tarmaq etriti bilen hemkarliq imzalighan. Mezkur 6-tarmaq etret 2010-yilidiki atalmish “Merkezning birinchi qétimliq shinjang xizmet yighini” din kéyin, “Shinjangning muqimliqini qoghdash we térrorluqqa qarshi turush” üchün alahide seplen'gen qoralliq qisimdur. Shangxey wolkswagén shirkiti shinjang qoralliq saqchi 6-tarmaq etritige mashina i'ane qilghan.

Ürümchi kespiy uniwérsitéti bolsa xitay hökümitining 2014 – yilidin buyan yolgha qoyghan “Elge nep yetküzüsh” (访惠聚) siyasitige qatnashqan mekteplerning biridur. Bizge melum atalmish “Elge nep yetküzüsh” bolsa, xitay memurlirining Uyghurlarning öylirige köchüp kirip, deslepki üch yilda (2014 -2017) Uyghurlarning barliq ichkiy uchurlirini yighip, arxiplashturup, türlerge ayrip, chong tiptiki sandanni barliqqa keltürgen. Uyghurlarni a'ilisi, étiqadi we tughqanliri boyiche üch chembireklik munasiwet torini omumyüzlük éniqlap chiqqan we gumanliq dep qaralghan kishilerning hemmisini lagirgha, türmige tutqun qilghan. Uningdin bashqa 1980- , 1990- we 2000 – yillar arisida tughulghan Uyghur yashliridin “Zeherlik idiyelerdin qutquzup qélish imkani bar” dep qaralghanlar yaki pütünley “Gunahsiz” dep qaralghanli'irini “Kespiy terbiyelesh” arqiliq amal bar xitay ölkiliride erzan emgek küchi bolush we barghan yerliride olturaqlashturushqa urun'ghan.

Atalmish Shinjang yéza – igilik uchurliri torida “Shinjang géziti”de élan qilin'ghan bir maqale Bérilgen bolup, maqalide ürümchi sheherlik kespiy uniwérsiti xizmet guruppisining jenubiy Uyghur élidiki yézilarda némilerni qilghanliqi éniq yézilghan.

Maqalide ürümchi sheherlik kespiy uniwérsitétning ürümchidin jenubiy Uyghur diyaridiki éghir derijide namrat bolghan  10 yéza 37 kentke 2018 – yili yanwardin bashlap birinchi qol bashliq yardemchisi ewetken birdinbir orun ikenliki yézilghan. Shundaqla bu xizmet guruppisi xadimlirining özliri turushluq yézilardiki birinchi qol rehberlirining yétekchilikide, bashqa yerdin bu kentke xizmet chüshken guruppilar bilen hemkarliship, Uyghurlarning a'ililirigiche kirip, ularning barliq uchurlirini yighip, arxiplashturghanliqini؛ 8300 dek namrat kishilerning uchurlirini türlerge ayrip, ayliq tekshürüsh, “Bir a'ilige bir arxip, bir a'ilige bir layihe” tüzüsh arqiliq namrat déhqanlarning namratliqtin qutulush qizghinliqini ashurghanliqini yazghan. Buning bilenla cheklinip qalmastin belki yene kent etret yétekchiliki, déhqanlargha kalla yuyush élip barighan atalmish “Déhqanlar kechlik kursi”ning oqutquchisi, teshwiqatchi.....Qatarliq türlük wezipilernimu jan pidaliq bilen orunlighanliqi tilgha élin'ghan. Yeni mektep xizmet guruppisining partiye tapshurghan “Esli meqsetni unutmasliq”, “Qesemni éside tutush” wedisi boyiche “Uyghur déhqanlirining qollishigha érishken”likinimu yazghan. Uningdin bashqa ürümchi kespiy uniwérsitétining yézigha chüshken xizmet guruppisi xadimi mu shingxu'aning özi turushluq kenttiki 808 neper déqhanning heqsiz söritini tartqanliqimu tilgha élin'ghan.

Ürümchi Kespi téxnika mektpining 2018 – yili élan qilghan yilliq xizmet doklati (Nöwette tordin yuyuwétilgen) da bolsa téximu köp we keng da'irilik melumatlar bolup, bu mektepning jenubiy Uyghur diyaridiki atalmish kespiy terbiyeleshtin tartip, qosh til ma'aripi, yötkep ishqa orunlashturush, Uyghur mehellilirini chéqish qatarliq nurghun jinayetlerge biwasite qatnashqanliqi xatirilen'gen.

Yeni yuqarqilardin melumki, ürümchi sheherlik kespiy uniwérsitéti gérmaniye wolkiswagén shirkiti bilen hemkarliq ornatqan we ularning zor miqdardiki iqtisadiy yardimini qobul qilghan bir mektep. Yeni wolkiswagin xitay shirkiti bilen ürümchi sheherlik kespiy uniwérsitét arisida “Karxana bilen mektep hemkarliqi” ornitilghan.

“Karxana bilen mektep hemkarliqi” türi “Shinjanggha nuqtiliq yardem” siyasitining ma'aripqa yardem türidiki nuqtiliq tür hésablinidu. Bu tür boyiche karxanilar “Ishchilarni éhtiyajgha qarap terbiyelesh” üchün mekteplerge “Zakaz” béridu. Mektepler ishchilarni munasiwetlik kesipler boyiche terbiyelep, karxanilargha ötküzüp béridu. Bu hadisini nöwette “Zamaniwi qul sodisi” dégen atalghu bilen izahlash mumkin. 2020-Yili tetqiqatchi adri'an zénz teripidin élan qilin'ghan “Nenkey doklati” da bu jeryanlargha alaqidar bolghan tepsilatlar ispatliq körsitilgen.

“Shinjang shing péngda ishchilar mektipi” 2003-yili qurulghan bolup, aptomobil sahesini asas qilghan yekke igiliktiki ishchilar kespiy mektipi. Bu mektep ürümchi yéngisheher rayonigha jaylashqan bolup, bu mektep birinchi mashinisazliq wolkswagén shinjang shirkiti, gérmaniye BOSCH shirkiti shinjang tarmiqi qatarliq dangliq karixanilarning mexsus ishlemchi terbiyelesh bazisi qilip békitilgen. Terbiyeleydighan ishlemchiler asasen yézilardiki éshincha emgek küchlirini nishan qilidiken. Bu mektepte oqughuchilar kesip öginishtin bashqa xitay tili we döletni söyüsh qatarliq siyasiy derslerni öginidiken. Bashqurush usuli nahayiti qattiq bolup, toluq herbiy tüzüm boyiche yépiq usulda bashqurulidiken. Mektep derwazisining sim torlar bilen péchetlen'gen süriti we Uyghur perzentlirige pisixika dersi bériliwatqan, herbiy meshiq élip bériliwatqan qatarliq munasiwetlik süretler, mektepning teshwiqat tor békitige chaplap qoyulghan.

Téximu muhimi, xitay özining ashkara bayanlirida éniq qilip, Uyghur élidiki kespiy terbiyeleshning meqsitining eng muhim nishani peqet radikalliq, térorluq we bölgünchilikning yiltizini qomurup tashlash, Uyghurlarning kallisini yuyup, xitay bolushni qobul qildurush ikenlikini tekitlep kéliwatqanliqi sir emes.

Yighip kelsek, wolkswagénning Uyghur mejburiy emgiki bilenla emes, belki pütkül Uyghur irqiy qirghinchiliq jeryanliri bilen wasitilik yaki biwasite alaqisi bolghanliqida shek yoq. Lékin epsuslinarliqi we kishini ghezeplendüridighini, gérmaniye wolkswagén shirkitining polattek pakitlar taghdek döwilinip tursimu, bu jinayetlerni körmeske sélishidur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.