Xeyrlik seperde xalmurat ghopur

“Xalmurat ghopur orunlashturghan, chataq chiqmaydu!” dégen idi bir dostum bundin besh yil burunqi 23-awghust. U küni men Uyghur aptonom rayonluq sehiye nazariti orunlashturghan bir soda ömikige terjiman bolup türkiyege bérishqa teklip qilin'ghan idim. Ömek türkiyede Uyghur tébabet doxturxanisi qurush üchün yolgha chiqmaqchi ikenduq. “Baralmaymen” dédim, emma sewebim ularni qayil qilalmidi. Ömektikiler xalmurat ghopurgha ishendi. Ular méning diloyumni addiy chaghlap qalghan idi. Ularning chüshendürishiche méning iqtisadiy jinayet bilen késilgenlikim ularni xatirjem qiptu.

Méning türkiyege bérishqa emes, istanbulgha bilet alalishimgha, ürümchidin ayropilan'gha chiqalishimgha tirnaqchilikmu ishenchim yoq idi. Ömekni teshkilligen xalmurat ghopur herqanche qabil rehber bolghan teqdirdimu xitayning chégra mudapi'e tekshürüshlirige ara turalmaytti. U her qanche inawetlik siyasiy erbab we muhim shexs bolghan teqdirdimu méni tutqan we da'im paylap yüridighan, ayrurportta qol sélishi mumkin bolghan dölet bixeterlik tarmaqlirigha buyruq bérelmeytti.

Terjimanliq teklipini ret qilish üchün heqiqetni éytish mumkin emes idi. Men we ikki dostum tengritagh rayonluq teptish mehkimisining iqtisadi jinayet bilen eyiblishige qoshulghinimiz we iqrar bolghinimiz üchün siyasiygha baghlinip yétip kétishtin saqlinip qalghaniduq. Men bu geplerni déyelmigechke ömektikiler “Iqtisadiy jinayet bolghandikin héch gep yoq, xalmurat ghopur bash bolghan ishtin chataq chiqmaydu!” dégende ching turdi.

25-Awghust kechte, ömek tamozhna tekshürüshtin ötkende méni ayrim öyde élip qaldi. Ayropilan men seweblik yérim sa'et kéchikkende belkim ular hemmini chüshendi bolghay, birqancheylendin bashqa héch birining chirayi échilmidi, kéyinki künlerdimu manga chish yérip gepmu qilmidi. Istanbuldiki mérkuri méhmansariyida bir qanche kün turup qalduq. Xalmurat ghopur bilen shu yerde uchrashtuq. Tunji körüshkende uning arimizdiki bir doppiliq moysipitning aldigha kélip körüshkinige diqqet qildim. Chünki uning hemrahliri u qeshqerlik bowaygha mensitmigendek qarap zerdemni qaynatqanidi.

Xalmurat ghopurning teleppuzi yénik we siliq idi. Men uning rusiyede dokturluqni pütküzüp Uyghur tébabet tetqiqat orni qurup chiqqanliqidin, Uyghur tébabet dora zawuti berpa qilghanliqidin we axirida tébbiy unwéristitta Uyghur tébabet fakultétini qurup chiqqanliqini bilettim. Méning nezirimde u Uyghurlarning en'eniwi medeniyet mirasini awwal zamaniwi tejribixanigha, andin ishlepchiqirish karxanisigha, axirida tetqiqat qoshuni yétishtüridighan ma'arip bazisigha ige qilghanidi.

Xalmurat ghopur shu küni u yene aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisini tébbiy unwéristétqa qoshuwélishning Uyghur tébabet tereqqiyati üchün qanchilik muhimliqini sözlidi. Uning xotendiki Uyghur tébabet aliy téxinikomini tébbiy unwéristétiqa özgertish heqqide bergen chüshendürüshlirige qayil boldum. Uning shinjang unwéristétigha islam institutini qoshuwétish teshebbusi méni heyran qilghanidi. Uningche islam ilimlirini hökümet bir ilim dep étirap qilsa bu ilimni oquydighanlarmu toluq otturini ela netije bilen pütküzüp aliy mektep imtihanidin yuqiri nomur bilen ötkenlerdin tallinishi kérek iken. Uningche hazirqi ölimalar islamdin Uyghurlargha mas pikir yaritalmighachqa Uyghur medeniyiti erepleshmektiken. Uningche kona pikirler xelqning dini éhtiyajigha, dunyawi yüzlinishke we weziyetning tereqqiyatigha maslashmay qalghan, shunga islam inistutini shinjang unwéristitining bir bölümi qilmay turup undaq yuqiri sapaliq ölimalarni yétishtürüp chiqishqa bolmaydiken.

Xalmurat ghopurning men xatiremge yézip qoyghan esli sözi mundaq idi. “Bezi Uyghur ölimalar Uyghurlar islamni tarixtin buyan ustaz tutup öginip kelgen, kichikidin yétiship chiqmisa aliy mektepte besh yil oqughan'gha öginip bolalmaydu, dep qaraydiken. Men ürümchide Uyghur tébabet tetqiqat orni qurghanda, fakultét qurushni otturigha qoyghandimu téwiplar shu gepni qilghan. Tébabet dégenni ustazgha egiship kichikidin bashlap öginidu, aliy mektepte öginip bolalmaydu, deydighanlar chiqqanidi. Mana biz bügün Uyghur tébabitini tejribixanigha élip kirduq, aliy mektepte ögitiwatimiz, qéni shu bolmaydu, dégenler? shunga biz xelqimizni toghra yolgha yétekleymiz deydikenmiz idiyemizni islah qilishimiz kérek. Hazir islamni aliy mektepte besh yil oqup öginip bolghili bolmaydu, dégen gep bilen burunqi tébabetni mektepte ögen'gili bolmaydu dep qarashning perqi yoq”. Uning shu küni “Biz türkiyege meblegh salghili, tébabitimizni teshwiq qilghili kelduq. Uyghurlar chet'elge bir bolsa bilim alghili, pul xejligili yaki bolmisa yélinip panahlan'ghili chiqmisun, bilim bergüchi, igilik tikligüchi, zawut qurghuchi bolupmu chiqsun, dunya bizni tilemchi körüp qalsa bizge ishench qilalmaydu!” dégen sözi hélimu yadimda.

Xalmurat ghopur natiq idi. Shu küni uning istanbulda ömek ezalirini qayil qilghan nutuqliridek nutuqlarni burunmu anglighanidim. Uning teripi, righbetlik nutuqliri we ilhambexsh sözliri heqqide dostlardinmu köp anglighan idim. Méning shahit bolghinim 2007-yili Uyghur oqughuchilargha sözligen nutqi idi. U özining xizmetke yéngi chiqqanda öginishte uchrighan qiyinchiliqlarni sözlep bergenidi. Xalmurat ghopurning shu yillarda kechlerde a'iliside öginish shara'iti yoq iken. Uninggha idaride yataq bérilmey, kündüzi ishlep kechliri ishxana binasidiki bir hajetxanigha qatlima kariwat qoyup magistir aspirantliqigha shu yerde teyyarliq qilghaniken. Uning nutuq axirida “Jénim balilar, omaq sawaqdashlar, biz bashqilardin ikki hesse qattiq öginishimiz kérek, istiqbalimiz tirishchanliqimizgha baghliq, emdi ögenmeslikke bahanimiz yoq!” dégen gepliri hélimu qulaq tüwimde jaranglap turidu.

Xalmurat ghopur tutqun qilin'ghandin kéyin 2018-yili xitay ishligen teshwiqat filimda “2030-Yili bir xelipilik qurup özi dahiysi bolmaqchi bolghan” dégen bir külkilik jümle uchraydu. Xalmurat ghopur bilen uchrashqan xeyrlik seperde uning “Men aptonom rayon'gha re'is bolghan bolsam” dégen sözini bir qanche qétim anglighanidim. Emma men uning xelipilik dégen sözni chüshinidighanliqighimu ishenmeymen. Kichikidin xitayche oqughan, Uyghur tilini Uyghur tébabitini öginish jeryanida mukemmelleshtürgen bu ziyaliy héch qachan xelipilik chüshi körüp yürmeydu. Xitay Uyghurlarning hemmisini” ottura sherqtiki kallakéser radékal “Dep hésablighan bolghachqa u emeliyetke peqetla uyghun bolmighan bir yalghanni oydurup chiqiriptu.

Men bilidighan xalmurat ghopur kallisi her da'im pilanlar bilen liqlan'ghan, qoli ishlar bilen meshghul, kishilerni bughday nandek sözliri bilen aylap bughday nansiz ishliteleydighan teshkilatchi idi. U teshkilligen shu xeyrlik ömek méning seper qilishimgha we tewekkül qilip qarmaqtin qutulushumgha seweb bolghanidi. Elwette xalmurat ghopurningmu bir insan bolush süpiti bilen qilghan xataliq we sewenlikliri yoq emestur. Pa'aliyetlerni teshkillesh, tetqiqatlarni uyushturush, organlarni qurush we yéteklesh jeryanida yüz ademni xosh qilsa ming ademni renjitken yerliri bardur. Peqet Uyghur üchün héch ish qilmighan ademla héch bir düshmenlik, öchmenlik we söz chöcheklerdin yiraq yashaydu. Meyli néme bolmisun u Uyghur tébabitini zamaniwi tejribexanilargha, zawutqa we doraxanilargha élip kirgen, Uyghur yashlargha ülge bolup ilhamlandurghan, tébabet sahesidiki muweppeqiyetliri bilen Uyghurda milletke pexir we ishench urghutqan töhpikar shexs idi.

Xalmurat ghopurning terjimihali

Xalmurat ghopur 1960-yili ürümchide tughulghan. 1983-Yili shangxey jungyi tébabet unwéristitini püttürgen. 1988-Yili shinjang tébbiy unwéristitida magistirliq unwanigha érishken. 1993‏-Yili rusiyening sankit-pétérburg tébbiy uniwérsitétida doktorluq unwani alghan. 1996‏-Yili Uyghur aptonom rayonluq Uyghur tébabet doxturxanisining mudiri, 1998‏-yildin bashlap, shinjang méditsina uniwérsitétining mu'awin mektep mudiri we mudiri bolghan. 2017‏-Yili 3‏-ayda Uyghur aptonom rayonluq yémeklik we dora mehsulatlirini tekshürüsh we nazaret qilish idarisining bashliqliqigha yötkelgen. 2017-Yili dékabirda tutqun qilin'ghan we 2018-yili “Bölgünchilik jinayiti” bilen ikki yil kéchiktürme ölüm jazasigha höküm qilin'ghan. Xalmurat ghopurtetqiqat hayatida 300 parchidin artuq ilmiy maqale élan qilghan. Xitayda we chet'ellerde 10 parchidin artuq kitab neshr qildurghan.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.