“Shinjang Uyghur aptonom rayoni - shinjang Uyghur millitige xas aptonom rayoni dégenlikmu?” namliq widiyodiki xitay teshwiqat oyuni

Melum bolghinidek, xitayning yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide Uyghurlargha yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq siyasitini inkar qilip, eksiche Uyghurlarning “Bextiyar turmushi” ni “Medhiyeleydighan” widiyolar künsayin köpeymekte. Halbuki, xitay ichi we xelq'aradiki ijtima'iy alaqe wasitiliride xitayning bu xildiki teshwiqatlirida, Uyghurlarni “Bash rol” qilip, ularni ékran aldigha chiqirip sözlitishtek sin körünüshlerning asasiy salmaqni igilishi bilinmekte.

Özini “Xoten'gül” dep atighan bir Uyghur qizning özining shexsiy “Dowyin” supisi arqiliq tarqatqan “Shinjang Uyghur aptonom rayoni_shinjang Uyghur millitige xas aptonom rayoni dégenlikmu?” namliq widiyo, xitayning nöwettiki teshwiqat oyunlirining ichidiki bir tipik misalidur. Mezkur widiyoda, “Xoten'gül” isimlik bu Uyghur qizi “Shinjang Uyghur aptonom rayoni junggoning gherbiy shimaligha jaylashqan bolup, junggodiki besh az sanliq millet aptonom rayonining biri. Emma beziler shinjang Uyghur aptonom rayonini peqet shinjang Uyghur millitining aptonom rayoni dep ataydu. Bu toghra emes. Shinjang Uyghur aptonom rayoni köp milletlik, köp medeniyetlik we köp tilliq rayon bolup, bu jayda Uyghurlardin bashqa yene xenzu, qazaq, mongghul qatarliq bashqa milletlermu yashaydu” dégen izahatlar arqiliq, bezilerning uni qisqartip “Uyghur milliti aptonom rayoni” yaki “Uyghur millitige xas aptonom rayon” dep atishining “Xata” ikenlikini teshwiq qilghan.

“‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ ni qisqartip ‛shinjang Uyghur milliti aptonom rayoni‚ dep ataydu! siz jöylüwatamsiz? men héchkimning ‛shinjang Uyghur milliti aptonom rayoni‚ dégenlikini anglap baqmidim. Bu pütünley ‛qagha qaq éter, öz könglini xosh éter‚ dégenlikqu?” dégen izahlima jümliler bilen amérikadiki siyasiy közetchi ilshat hesen ependi özining X (tiwittér) supisida, bu sin körünüshini hembehirligen. U radiyomizgha qilghan sözide, Uyghur élide hélihem Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliqini dawamlashturuwatqan xitay hökümitining bu xildiki mentiqige uyghun bolmighan söz oyuni arqiliq, “Samanning astidin su yügürtüsh” hiylisini qolliniwatqanliqini tilgha aldi. Ilshat hesen ependi, nöwette xitayning Uyghurlarning özlirini sözlitish arqiliq, xitay hökümiti teripidin 1955-yili Uyghurlargha bérilgen qeghez yüzidiki saxta aptonomiye- “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” diki “Uyghur” atalghusining bügünki künde xitay da'irlirini bi'aram qilip, uni yoqitishqa urunuwatqanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi.

Jem'iy 1minut 41 sékunt uzunluqtiki mezkur widiyoda “Xoten'gül” isimlik bu Uyghur qiz, “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ning “Shinjang Uyghur millitining aptonom rayoni” bilen oxshash uqumda emeslikini birqanche qétim tilgha élip “Eskertish” bergen. U yene, bu rayonda her qaysi milletler ara birlishishning normal ehwal ikenliki hemde her qaysi milletlerning medeniyet, sen'et we tillirining toluq hörmetke ériship, tereqqiy qildurulghanliqi heqqide biljirlighan.

Amérikadiki xitay analizchi xu péng ependi “Dowyin” da tarqitilghan bu widiyogha qarita inkas qayturup, bu heqtiki pikirlirini anglarmenler bilen ortaqlashti. U, inkasida, “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ning elwette Uyghurlarning aptonomiyelik rayoni ikenlikini, emma bu siyasiy köchmenlerdin bashqa yene, u rayondiki bashqa yerlik milletlerning mewjutluqini, siyasiy, ijtima'iy, kishilik hoquqi qatarliqlarni inkar qilmaydighanliqini izahlap ötti. U yene, mahiyette xitayning “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” diki Uyghur qatarliq bashqa yerlik milletlerge heqiqiy “Aptonomiye hoquqi” ni bérip baqmighanliqini eskertip, xitayning nöwette bu xildiki “Söz oyunliri” arqiliq Uyghurlargha yürgüzüwatqan medeniyet qirghinchiliqi we xitaylashturush siyasitini inkar qiliwatqanliqini bayan qildi. U mundaq dédi:

“Uzundin buyan, xitay da'iriliri özliri qurghan az sanliq milletlerning aptonomiyelik rayonlirida az sanliq milletlerning heqiqiy aptonomiyesini yolgha qoymidi. Uning üstige, yéqinqi yillardin buyan xitay da'iriliri Uyghur rayonida mejburiy assimilyatsiye siyasitini yürgüzüp, ularning tarixi, medeniyiti, örp-aditi, til we dinini pütünley weyran qilip zor buzghunchiliq élip bériwatidu. Emdilikte bolsa, ularni inkar qilishqa urunup, özlirining Uyghur rayonidiki yuqiri bésimliq siyasiy basturushlirini, shuningdek medeniyet jehettiki qirghinchiliqini aqlash herikitini zor küch bilen kücheytiwatidu. Emeliyette, xitay kompartiyesi hazirghiche barliq milletlerni kishilik hoquqidin mehrum qilip kéliwatidu. U az sanliq milletlernila emes, xitay puqralirinimu siyasiy we kishilik hoquqidin mehrum qaldurmaqta. Halbuki, xitay özining xitaylashturush siyasitini dawamlashturup, Uyghur qatarliq yerlik milletlerni mejburiy assimilyatsiye qilip, medeniyet qirghinchiliqi yürgüzmekte”.

Ilshat hesen ependi özining X supisida bu widiyoni hembehirligende, “Shi II ning jungxu'a impériye teshwiqat taktikisi künséri nacharlashmaqta”, dégen söz-ibare bilen xitay da'irilirining yéqinqi bir mezgil ichide “Dowyin”, “Ündidar” qatarliq ijtima'iy taratqularda, Uyghurlarni “Nishan” qilghan sin körünüshlük “Wasitilik” teshwiqati arqiliq özining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq jinayitini inkar qilishqa urunidighan teshwiqatlirining tolimu bimene we “Sewiyesiz” ikenlikini bildürgen.

“X” supisidiki bu widiyogha qaritilghan inkaslarda beziler xitay terepte turup, bu teshwiqattiki köz qarashlarni qollighan bolsa, bezi inkaslarda, xitay kompartiyesige bolghan naraziliqini bildürgen. U inkaslarning ichidiki “Jang sen li si 8964” namidiki “X” qollan'ghuchisi munularni yazghan. “Xitay kommunist banditliri 5 aptonomiyening biri bolghan Uyghur aptonomiyesidiki Uyghurlarni jaza lagérlirigha solidi. ‛xitay xelq jumhuriyiti‚ töt yalghanni asas qilghan saxta we qanunsiz dölet, u yéngi shekildiki qaytidin barliqqa kelgen qul impériyesidur. Men, medeniyet, en'ene yaki dindin mejburiy shekildiki waz kéchishke qoshulmaymen. Zorawanliq astidiki bundaq ‛birlishish‚ insaniyetke qarshi qilmishtur”.

Melum bolushiche, xitay da'iriliri ilgirimu hetta Uyghur élining ichide “Shinjang Uyghur aptonom rayoni birla Uyghurlarning aptonom rayonimu?” dégen so'al boyiche pikir qozghash arqiliq Uyghurlarning bu rayondiki aptonom hoquqi yürgüzüsh we yétekchilik ornini töwenlitishke urun'ghan hem inkar qilghan, hetta kimiki Uyghurlarning aptonom hoquqini tekitlise uni jazalap kelgenidi. Eger ötmüshke qaytsaq, bundaq jazalash 1950-yillarda tunji qétim “Yerlik milletchilikke zerbe bérish” herikiti arqiliq qattiq bir shekilde élip bérilghanidi.