Ши җинпиңниң үрүмчидики йолйоруқи немидин дерәк бериду?
2023.08.29

8-Айниң 26-күни, ши җинпиң кесәк дөләтлири(BRICS) рәһбәрлириниң 15-қетимлиқ учришишиға қатнишип қайтқан һаман уйғур елигә кәлгән вә үрүмчидә уйғур аптоном районлуқ партком, һөкүмәт вә шинҗаң ишләпчиқириш қурулуш биңтуәниниң рәһбәрлиригә йиғин ачқан.
Ши җинпиң сөзидә: “шинҗаң хизмити партийә вә дөләт хизмити вәзийитидә алаһидә муһим орунға игә болуп, у қудрәтлик дөләт қуруш, җуңхуа миллитини гүлләндүрүш омумий вәзийитигә мунасивәтлик, шуңа уни дәл җайида өзләштүрүш, дәл җайида әмәлийләштүрүшниң зөрүр” дегән йолйоруқни бәргән.
Хәлқарадики тәһлилчиләр ши җинпиңниң йиғинда хитайниң америка қатарлиқ ғәрб демократик дөләтлири һөкүмәтлири вә парламентлири тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт” дәп баһаланған бир қатар бесим вә ассимилятсийә сиясәтлирини давамлиқ күчәйтип иҗра қилишни тәләп қилғанлиқини оттуриға қоюшти.
Ши җинпиңниң җәнубий африқадин йенипла уйғур елигә биваситә берип бундақ сиясий тәдбирләрни тәкитлишиниң сәвәби немә? түркийәдики һаҗиттәппә университети оқутқучиси, хитай ишлири мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, ши җинпиң өзиниң биваситә риясәтчиликидики ирқий қирғинчилиқ, муқимлиқни қоғдаш қатарлиқ сиясәтләрдин дәсләпки қәдәмдә нәтиҗә алған. У шуңа, бу нөвәт районни биваситә зиярәт қилип бу сиясәтләрни давамлаштурушқа риғбәт беришни мәқсәт қилған болуши мумкинкән.
Ши җинпиң үрүмчидә ачқан йиғинида мундақ дәп тәкитлигән: “баштин ахир җәмийәт муқимлиқини қоғдашни баш орунға қоюш керәк. . . . Әбәдий әминликни көзләп, муқимлиқниң қанунчилиқ асасини мустәһкәмләш керәк. Еғир, зор хәвп хәтәр, йошурун хәвпиниң алдини елиш вә уни түгитиш механизмини мукәммәлләштүрүп, террорлуққа қарши туруш, бөлгүнчиликкә қарши туруш күришини қанат яйдуруш керәк”.
У йәнә хитайниң нөвәттә йүргүзүватқан исламни хитайчилаштуруш, диний етиқад әркинликини техиму чәкләш сияситини тәкитләп мундақ дегән: “ислам динини хитайчилаштурушни чоңқур алға силҗитип, түрлүк қанунсиз диний паалийәтләрни үнүмлүк түзәш керәк”, “тәстә қолға кәлгән җәмийәт муқимлиқи вәзийитини мустәһкәмләш лазим”.
Дуня уйғур қурултийи рәиси долқун әйсаниң қаришичә, бу, ши җинпиңниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини изчил давамлаштуридиғанлиқини көрситип беридикән. У: “ши җинпиңниң сөзлири вә орунлаштурушлиридин хитайниң уйғурларни йоқитиш нийитидин ваз кәчмигәнликини көрүвелиш мумкин” деди.
Хитай дөләт рәиси ши җинпиң үрүмчидә сөзлигән сөзидә йәнә хәлқара кишилик һоқуқ органлири тәрипидин уйғурларни ассимилятсийә қилип йоқитиш мәқситидики сиясәтләр дәп қариливатқан “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләш” вә “ешинча әмгәк күчлирини йөткәш” сияситини күчәйтип йүргүзүшни, хитай тилини омумлаштурушни мәхсус тилға алған. У сөзидә: “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләш йеңи дәврдики партийәниң милләтләр хизмитиниң асасий линийәси, шундақла милләтләр районлиридики түрлүк хизмәтләрниң асасий линийәси. Районда һәрқандақ қанун низам яки сиясәт тәдбирләрни чиқиришниң һәммисидә униң җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини күчәйтишкә пайдилиқ болуп-болмайдиғанлиқини әң муһим орунға қоюп ойлишиш керәк.” дәп әскәрткән.
У йәнә сөзидә: “дөләт ортақ тил йезиқи” дәп атиливатқан хитай тили маарипини қәтий йолға қоюп, амминиң дөләт ортақ тил йезиқини қоллиниш еңи вә иқтидарини тәдриҗий өстүрүш мәсилисиниму алаһидә тилға елипла қалмай: “мәдәнийәт ядикарлиқлиридин пайдилинишни күчәйтип, тоғра болған дөләт қариши, милләт қариши, тарих қариши, дин қариши турғузушни вә һәр милләт аммисиниң арилишиши, алмаштуруши, юғурулушини илгири сүрүш керәк” дәп тәкитлигән.
Доктор әркин әкрәм әпәнди юқиридики сөзләрниң хитайниң “ишғалийәтчи психикисини” толуқ намаян қилип беридиғанлиқини ейтти.
Ши җинпиң йәнә уйғурларға қаритиливатқан мәҗбурий әмгәк сияситини һәмдә йәнә уйғур яш әмгәк күчлирини хитай өлкилиригә йөткәш вә хитайларни уйғур райониға келип олтурақлишишқа тәшвиқ қилидиған сиясәтләрни күчәйтишниму тәкитлигән. У мундақ дегән:
“шинҗаңниң заманиви йеза игилики вә йоруқлуқ волт қатарлиқ кәсипләр бағчә районлирини паал тәрәққий қилдуруш керәк. Шинҗаң билән ичкири районларниң кәсип һәмкарлиқи, хадимларниң бериш келишини күчәйтип, шинҗаңдики аммини ички районларға берип ишқа орунлишишқа, ичкири районлардикиләрниң шинҗаңға келип игилик тиклиши, олтурақлишишиға илһам бериш керәк.”
Америкадики уйғур зиялийси, дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң муавин мудири илшат һәсән әпәндиму хитай һөкүмитиниң уйғурларға тарихтин бери зулум қилип кәлгәнлики, униң пәқәт көлиминиң өзгирип кәлгәнликидин қариғанда, бу қетимму ши җинпиңниң қирғинчилиқтин қиличилик тәврәнмәйдиғанлиқини билдүрди. Бирақ у бундақ болушида хәлқара җәмийәтниңму мәсулийити барлиқини әскәртип, “хәлқараниң уйғурларға йүз бәргән ирқий қирғинчилиқни тохтитип қелишта үнүмлүк вә әмәлий тәдбир алалмаслиқи ши җинпиңгә җасарәт бәрди” деди.
Уйғур елидә йолға қоюлуватқан ирқий қирғинчилиқ сияситиниң баш лайиһәлигүчиси дәп қариливатқан ши җинпиң йолйоруқида уйғур ели һәққидики иҗабий тәшвиқатни күчәйтип, хәлқараниң көзини бояшниму тәкитлигән. У сөзидә: “иҗабий тәшвиқатни күчәйтип, шинҗаңниң йеңи вәзийитини намаян қилип, қаратмилиқ һалда түрлүк сахта аммиви пикир, сәлбий аммиви пикир, зиянлиқ сөзләргә рәддийә бериш керәк. Шинҗаңниң саяһәтчиликини ечиветиш салмиқини зорайтип, дөләт ичи сиртидики саяһәтчиләрни шинҗаңға саяһәткә келишкә илһамландуруш керәк. Партийә мәркизий комитети бекиткән сиясәт тәдбирләрни әмәлийләштүрүп, биңтуән билән йәрликниң юғурма тәрәққиятини тез алға силҗитиш керәк”.
Әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, ши җинпиңниң буни мәхсус тәкитлиши райондики күчлүк бесим сияситидин нәтиҗә елип қисмән хатирҗәм болған хитай һөкүмитиниң әмди райондики сиясәтлирини “йәң ичидә”, “аста характерлик” елип баридиғанлиқини көрситидикән. Униң дейишичә, “ши җинпиң һазир барлиқ уйғурларниң учурлирини ‛чоң санлиқ мәлумат амбири‚ға толуқ йиғип, уйғурларни 24 саәт хатирҗәм көзитиш, тәқибләшни ишқа ашуруп болған, шуңа у әмди илгирикидәк күч сәрп қилмай турупму сиясәтлирини иҗра қилалайдикән. Униң үстигә иқтисадий начарлашқан хитай азрақ юмшап ғәрб биләнму илгирикигә қариғанда яхширақ мунасивәт орнитишқа тиришиватиду. Шуңа у уйғурлар мәсилисини ‛җимҗит‚ һәл қилиш йолиға қарап маңған”.
Дәрвәқә, йеқиндин буян хитай һөкүмити бир яқтин чәтәлләрдики өзигә майил дөләтләр вә “ислам һәмкарлиқ тәшкилати” ға охшаш органлар вәкиллирини уйғур елигә апириш, бир қисим уйғурларниң чәтәлләргә чиқишиға рухсәт қилиш вә йәнә бир қисимлириниң юртлириға беришиға рухсәт қилиш арқилиқ райондики вәзийәтниң нормаллиқини илгири сүргәниди.
Долқун әйса әпәнди радийомизға қилған сөзидә, хитайниң бу “көз боямчилиқ” һәрикәтлириниң қисмән үнүп берип, бәзи җайларда хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қоюватқан зулумиға қарита иккилиниш пәйда қиливатқанлиқиға шаһит болуватқанлиқини ейтти. У: “бундин кейин бизниң вәзипимиз техиму мүшкүл” деди.
Илшат һәсән әпәндиму радийомизға қилған сөзидә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқини дуняға йәниму ашкарилаш, ғәрб демократик әллирини хитайға қарши тәдбир қоллинишқа иттириш үчүн йәниму көп хизмәтләр қилиниши лазимлиқини билдүрди.
Хәвәрләрдин мәлум болушичә, ши җинпиңниң юқиридики йолйоруқлиридин кейин уйғур аптоном районлуқ партком даимий комитети дәрһал кеңәйтилгән йиғин чақирған. Йиғинда уйғур районлуқ парткомниң секретари ма шиңрүй сөз қилип, пүтүн аптоном райондики һәр дәриҗилик партийә тәшкилатлири вә кәң партийә әзалири, кадирларни ши җинпиңниң сөзини өгиниш, әмәлийләштүрүшкә чақирип “тәстә қолға кәлгән җәмийәт муқимлиқи вәзийитини яхши мустәһкәмлишимиз керәк” дегән.