Shi jinpingning ürümchidiki yolyoruqi némidin dérek béridu?

Xitay re'isi shi jinping ürümchi ziyaritide söz qilmaqta. 2023-Yili 26-awghust.

8-Ayning 26-küni, shi jinping kések döletliri(BRICS) rehberlirining 15-qétimliq uchrishishigha qatniship qaytqan haman Uyghur élige kelgen we ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkom, hökümet we shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'enining rehberlirige yighin achqan.

Shi jinping sözide: “Shinjang xizmiti partiye we dölet xizmiti weziyitide alahide muhim orun'gha ige bolup, u qudretlik dölet qurush, jungxu'a millitini güllendürüsh omumiy weziyitige munasiwetlik, shunga uni del jayida özleshtürüsh, del jayida emeliyleshtürüshning zörür” dégen yolyoruqni bergen.

Xelq'aradiki tehlilchiler shi jinpingning yighinda xitayning amérika qatarliq gherb démokratik döletliri hökümetliri we parlaméntliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet” dep bahalan'ghan bir qatar bésim we assimilyatsiye siyasetlirini dawamliq kücheytip ijra qilishni telep qilghanliqini otturigha qoyushti.

Shi jinpingning jenubiy afriqadin yénipla Uyghur élige biwasite bérip bundaq siyasiy tedbirlerni tekitlishining sewebi néme? türkiyediki hajitteppe uniwérsitéti oqutquchisi, xitay ishliri mutexessisi doktor erkin ekrem ependining qarishiche, shi jinping özining biwasite riyasetchilikidiki irqiy qirghinchiliq, muqimliqni qoghdash qatarliq siyasetlerdin deslepki qedemde netije alghan. U shunga, bu nöwet rayonni biwasite ziyaret qilip bu siyasetlerni dawamlashturushqa righbet bérishni meqset qilghan bolushi mumkinken.

Shi jinping ürümchide achqan yighinida mundaq dep tekitligen: “Bashtin axir jem'iyet muqimliqini qoghdashni bash orun'gha qoyush kérek. . . . Ebediy eminlikni közlep, muqimliqning qanunchiliq asasini mustehkemlesh kérek. Éghir, zor xewp xeter, yoshurun xewpining aldini élish we uni tügitish méxanizmini mukemmelleshtürüp, térrorluqqa qarshi turush, bölgünchilikke qarshi turush kürishini qanat yaydurush kérek”.

U yene xitayning nöwette yürgüzüwatqan islamni xitaychilashturush, diniy étiqad erkinlikini téximu cheklesh siyasitini tekitlep mundaq dégen: “Islam dinini xitaychilashturushni chongqur algha siljitip, türlük qanunsiz diniy pa'aliyetlerni ünümlük tüzesh kérek”, “Teste qolgha kelgen jem'iyet muqimliqi weziyitini mustehkemlesh lazim”.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysaning qarishiche, bu, shi jinpingning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini izchil dawamlashturidighanliqini körsitip béridiken. U: “Shi jinpingning sözliri we orunlashturushliridin xitayning Uyghurlarni yoqitish niyitidin waz kechmigenlikini körüwélish mumkin” dédi.

Xitay dölet re'isi shi jinping ürümchide sözligen sözide yene xelq'ara kishilik hoquq organliri teripidin Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish meqsitidiki siyasetler dep qariliwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” we “Éshincha emgek küchlirini yötkesh” siyasitini kücheytip yürgüzüshni, xitay tilini omumlashturushni mexsus tilgha alghan. U sözide: “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh yéngi dewrdiki partiyening milletler xizmitining asasiy liniyesi, shundaqla milletler rayonliridiki türlük xizmetlerning asasiy liniyesi. Rayonda herqandaq qanun nizam yaki siyaset tedbirlerni chiqirishning hemmiside uning jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytishke paydiliq bolup-bolmaydighanliqini eng muhim orun'gha qoyup oylishish kérek.” dep eskertken.

U yene sözide: “Dölet ortaq til yéziqi” dep atiliwatqan xitay tili ma'aripini qet'iy yolgha qoyup, ammining dölet ortaq til yéziqini qollinish éngi we iqtidarini tedrijiy östürüsh mesilisinimu alahide tilgha élipla qalmay: “Medeniyet yadikarliqliridin paydilinishni kücheytip, toghra bolghan dölet qarishi, millet qarishi, tarix qarishi, din qarishi turghuzushni we her millet ammisining arilishishi, almashturushi, yughurulushini ilgiri sürüsh kérek” dep tekitligen.

Doktor erkin ekrem ependi yuqiridiki sözlerning xitayning “Ishghaliyetchi psixikisini” toluq namayan qilip béridighanliqini éytti.

Shi jinping yene Uyghurlargha qaritiliwatqan mejburiy emgek siyasitini hemde yene Uyghur yash emgek küchlirini xitay ölkilirige yötkesh we xitaylarni Uyghur rayonigha kélip olturaqlishishqa teshwiq qilidighan siyasetlerni kücheytishnimu tekitligen. U mundaq dégen:

“Shinjangning zamaniwi yéza igiliki we yoruqluq wolt qatarliq kesipler baghche rayonlirini pa'al tereqqiy qildurush kérek. Shinjang bilen ichkiri rayonlarning kesip hemkarliqi, xadimlarning bérish kélishini kücheytip, shinjangdiki ammini ichki rayonlargha bérip ishqa orunlishishqa, ichkiri rayonlardikilerning shinjanggha kélip igilik tiklishi, olturaqlishishigha ilham bérish kérek.”

Amérikadiki Uyghur ziyaliysi, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin mudiri ilshat hesen ependimu xitay hökümitining Uyghurlargha tarixtin béri zulum qilip kelgenliki, uning peqet kölimining özgirip kelgenlikidin qarighanda, bu qétimmu shi jinpingning qirghinchiliqtin qilichilik tewrenmeydighanliqini bildürdi. Biraq u bundaq bolushida xelq'ara jem'iyetningmu mes'uliyiti barliqini eskertip, “Xelq'araning Uyghurlargha yüz bergen irqiy qirghinchiliqni toxtitip qélishta ünümlük we emeliy tedbir alalmasliqi shi jinpingge jasaret berdi” dédi.

Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining bash layiheligüchisi dep qariliwatqan shi jinping yolyoruqida Uyghur éli heqqidiki ijabiy teshwiqatni kücheytip, xelq'araning közini boyashnimu tekitligen. U sözide: “Ijabiy teshwiqatni kücheytip, shinjangning yéngi weziyitini namayan qilip, qaratmiliq halda türlük saxta ammiwi pikir, selbiy ammiwi pikir, ziyanliq sözlerge reddiye bérish kérek. Shinjangning sayahetchilikini échiwétish salmiqini zoraytip, dölet ichi sirtidiki sayahetchilerni shinjanggha sayahetke kélishke ilhamlandurush kérek. Partiye merkiziy komitéti békitken siyaset tedbirlerni emeliyleshtürüp, bingtu'en bilen yerlikning yughurma tereqqiyatini téz algha siljitish kérek”.

Erkin ekrem ependining qarishiche, shi jinpingning buni mexsus tekitlishi rayondiki küchlük bésim siyasitidin netije élip qismen xatirjem bolghan xitay hökümitining emdi rayondiki siyasetlirini “Yeng ichide”, “Asta xaraktérlik” élip baridighanliqini körsitidiken. Uning déyishiche, “Shi jinping hazir barliq Uyghurlarning uchurlirini ‛chong sanliq melumat ambiri‚gha toluq yighip, Uyghurlarni 24 sa'et xatirjem közitish, teqibleshni ishqa ashurup bolghan, shunga u emdi ilgirikidek küch serp qilmay turupmu siyasetlirini ijra qilalaydiken. Uning üstige iqtisadiy nacharlashqan xitay azraq yumshap gherb bilenmu ilgirikige qarighanda yaxshiraq munasiwet ornitishqa tirishiwatidu. Shunga u Uyghurlar mesilisini ‛jimjit‚ hel qilish yoligha qarap mangghan”.

Derweqe, yéqindin buyan xitay hökümiti bir yaqtin chet'ellerdiki özige mayil döletler we “Islam hemkarliq teshkilati” gha oxshash organlar wekillirini Uyghur élige apirish, bir qisim Uyghurlarning chet'ellerge chiqishigha ruxset qilish we yene bir qisimlirining yurtlirigha bérishigha ruxset qilish arqiliq rayondiki weziyetning normalliqini ilgiri sürgenidi.

Dolqun eysa ependi radiyomizgha qilghan sözide, xitayning bu “Köz boyamchiliq” heriketlirining qismen ünüp bérip, bezi jaylarda xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyuwatqan zulumigha qarita ikkilinish peyda qiliwatqanliqigha shahit boluwatqanliqini éytti. U: “Bundin kéyin bizning wezipimiz téximu müshkül” dédi.

Ilshat hesen ependimu radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqini dunyagha yenimu ashkarilash, gherb démokratik ellirini xitaygha qarshi tedbir qollinishqa ittirish üchün yenimu köp xizmetler qilinishi lazimliqini bildürdi.

Xewerlerdin melum bolushiche, shi jinpingning yuqiridiki yolyoruqliridin kéyin Uyghur aptonom rayonluq partkom da'imiy komitéti derhal kéngeytilgen yighin chaqirghan. Yighinda Uyghur rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy söz qilip, pütün aptonom rayondiki her derijilik partiye teshkilatliri we keng partiye ezaliri, kadirlarni shi jinpingning sözini öginish, emeliyleshtürüshke chaqirip “Teste qolgha kelgen jem'iyet muqimliqi weziyitini yaxshi mustehkemlishimiz kérek” dégen.