Хитай рәиси ши җинпиңниң горбачефниң изини бесиватамду?

Японийә “һәптилик хәвәрләр” журнилиниң “хитай горбачефниң қәдимини бесиватиду” намлиқ сиясий иқтисадий анализ мақалиси

Бир хоңкоңлуқ мутәхәссис йеқинда елан қилған бир парчә мақалисидә ши җинпиңниң сабиқ советлар иттипақи президенти михаил горбачефқа охшаш черикликкә қарши туруш арқилиқ компартийәни сақлап қалмақчи болуватқанлиқини көрсәткән. Һалбуки, бу һәқтә пикри йүргүзгән көзәткүчиләр, ш җинпиң дуч кәлгән мәсилиләрниң иқтисадий вә сиясий мәсиләрниму өз ичигә алидиғанлиқини билдүрди.

Японийә “һәптилик хәвәрләр” журнилиниң 26 - январдики саниға хоңкоңдики сиясий иқтисад көзитиш тәтқиқат мәркизиниң тәтқиқатчиси, иқтисадшунас мутәхәссис чең луңниң “хитай горбачефниң қәдимини бесиватиду” намлиқ сиясий иқтисадий анализ мақалиси елан қилинди.

Мутәхәссис чең луң мақалисидә 2016 - йилиниң бешидила хитайниң пайчеки базири төвәнләп, миллий дарамити кемийип, узундин буян иқтисадий “гүлләнди” дәп тәриплиниватқан хитай дөлити иқтисадиниң дуняға тәлтөкүс ашкариланғанлиқини оттуриға қойиду.

Мақалидә, хәлқарада хитай иқтисадиға изчил диққәт қилип келиватқан бир қисим мутәхәссисләр: “хитай иқтисади әмәлий болмиған бир хил базар игиликигә қарап йүзлиниватиду. Бу толиму бир хәтәрлик бир әһвал. 1978 - Йили дең шавпиң ислаһат елип берип хитай иқтисадини гүлләндүргән иди” дәп баһа бәргән.

Чең луңниң дейишичә, һазир хитайда һөкүмәт пүткүл һоқуқни өзигә мәркәзләштүрүвелип җәмийәт вә дөләт контроллуқини күчәйтип демократийәдин йирақлишишқа башлиған.

Униң қаришичә, “хитай компартийәси демократийини йолға қоюп, сиртқа қарита һәқиқий ишикни ечивәтсәк, өз һакимийитимизни вә иқтисадимизни контрол қилалмаймиз” дәп әндишә қилидикән. Әгәр хитай компартийәси бу хил әндишә билән ишикни тақап, демократийәдин йирақлашса хитай иқтисади кризисқа йолуқидикән.

Униң тәһлиличә, хитай һазирқи вақитта сиртқа қарита ишикни ечиветиш сияситини өзгәртип, дөләтни компартийәниң сияситигә орап, иқтисадий базарларни өлтүргән.

У мақалисидә, хитай бир тәрәптин күчиниң баричә тиришип ғәрб демократик идийисиниң өзигә сиңип киришини тосуп, хитайдики барлиқ инсан һәқ - һоқуқлирини дәпсәндә қилса, йәнә бир тәрәптин хәлқараға өзиниң демократлишишқа тиришиватқанлиқини көрсәтмәкчи болуватқан болсиму, бирақ хәлқара җәмийәт хитайни аллиқачан чүшинип болди, явропа, америка вә японийә қатарлиқ әлләрниң хитай иқтисадини тизгинләш үчүн тәйярлиқ қилип қойғанлиқини илгири сүриду.

Чең луңниң көзитишичә, қаримаққа хитайниң иқтисади ғәрб дөләтлиридин ешип кәткәндәк көрүнсиму, әмәлийәттә ундақ болмастин хитай иқтисади йәнила қалақ, системисиз, асаси йоқ көпүк шәкиллик иқтисад икән. Хитай дөләт рәиси ши җинпиң дөләт иқтисадини гүлләндүрүш үчүн дөләт игиликидики барлиқ ширкәтләрни бирләштүрүп, иқтисадни топлап күчләндүрүп, төмүр йол, химийә санаити қатарлиқ хәлқара тиҗарәт түрлири билән риқабәтләшмәкчи болған болсиму, ақивәттә йәнила хитай ширкәтлири мәбләғ җәһәттин аҗиз келип қалған.

Мутәхәссис чең луң хитайниң дөләт игиликидики ширкәтләрниң ғулап чүшүшидики түп сәвәбләрни ширкәт хоҗайинлири хиянәтчи, парихор, мәсулийәтсиз болғанлиқтин, дәп қарайду.

У, мақалисидә ши җинпиңниң, сабиқ советлар иттипақи президенти, демократик ислаһат елип берип шәрәп қазинип нобел тинчлиқ мукапатиға еришкән михаил горбачефниң изини бесип меңиватқанлиқини тәкитләп: “ши җинпиң хиянәтчиликкә, парихорлуққа қарши туруш арқилиқ хитай компартийәсини сақлап қалмақчи болуватиду. Бу йол дәл сабиқ советлар иттипақиниң рәһбири горбачеф басқан йоллар әмәсмиди?” дәйду.

Японийә кагошима хәлқара университетиниң сиясий иқтисад пәнлири профессори доктор сеиҗи зияритимизни қобул қилип бу һәқтә тохтилип:“горбачеф әйни вақитта дуч кәлгән мәсилиләр ялғуз иқтисадий мәсилиләр иди, әмма хитайниң һазир дуч келиватқини иқтисадий мәсилила әмәс, бәлки өз ичидики демократийә һәрикәтлири вә милләтләр мәсилилири” деди.

Тәтқиқатчи чең луң, хитайниң қәдимки вә йеқин заман тарихи һәққидә тохтилип:“сода тарихимиз суң сулалиси дәвридин башланған, тиҗаритимиз әнглийәдин йәттә йүз йил узун дәп өзидин махтинип йүргән хитай дөлитидә һазирғичә бирәр қетим санаәт инқилаби йүз бәрмиди. 1911 - Йили чиң сулалисини ағдуруп дөләт қурған хитай миллитидин бирәрсиниң, бу дөләтни башқурушқа маҗали йәтмиди. 1923 - Йили хитай рәһбири җаң кәйши советлар иттипақиға берип уларниң дөләт системисини өзлиригә тәтбиқлимақчи болди. Иккинчи дуня урушидин кейинму хитай изчил совет иттипақиға чоқунуп бир мәзгил совет компартийәсиниң йолини тутти. Әмдиликтә болса хитай дөләт рәиси ши җинпиң горбачефниң қәдимини бесиватиду” дәйду.

Мутәхәссис ченлуң мақалисиниң ахирисида:“ши җинпиң рәһбәрликидә қурулған " асия ул әслиһәләргә мәбләғ селиш банкиси"ниң хәзиниси һазир пүтүнләй қуруқдалди. Хитай експорти төвәнлиди. Хитайниң байлири өз хәзинисигә топлиған пуллирини елип чәтәлләргә қечишқа башлиди. Хитайда җәмийәт давалғуп муқимсизлишиш көрүлди” дәйду.

Ахирида зияритимизни қобул қилған японийәдики уйғур иқтисадшунас мутәхәссислиридин ғалип миҗит үзлүксиз төвәнләватқан хитай иқтисадиниң һакимийәткә көрситиватқан тәсири һәққидә тохталди.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлаң.